Елсау би

Елжау би Байтболатұлы, Лэйгяом, Лецзяоми (Б. з. д. 178 жыл — Б. з. д. 104 жыл) — Үйсін мемлекетінің күнбиі.

Елжау би жөнінде қытай елшісі Жаң Чиянның жазба деректері мен ежелгі аңыздарда баяндалады. Әкесі Дәу би тақ үшін болған соғыста қайтыс болып, жаңа туған Елжау биді туысы ақсүйек Бөже ябғу (Бужю) ордадан жасырын алып шығып, ғұн тәңірқұтына жеткізеді. Жылнамада Елжау биді ордадан алып шығып ғұндар жеріне жеткізгенге дейінгі аралық ежелгі аңызбен жалғастырылған. Аңыз бойынша, қорғансыз қалған нәрестені көк бөрі (кейбір деректерде ит, барыс, қабылан) емізіп асырайды. Ғұн ордасында тәлім-тәрбие алып, ғұн тәңірқұтымен бірге бірқатар жорықтарды басынан өткізіп, шыңдалған Елжау би Үйсін мемлекетінің күнбиі болып сайланады. Елжау би билік еткен тұста Үйсін елі қуатты мемлекетке айналады. Б. з. д. 160 жылы Іле өзені бойында иүзилермен болған ірі шайқаста Елжау би әскері жеңіске жетеді. Елжау би тұсында (Б. з. д. 138 жыл) Үйсін елі 120 мың отбасы, 630 мың тұрғыны, 188 мың 800 адамдық әскері бар ірі мемлекет болып қалыптасты. Үйсін елі Қытаймен дипломатиялық қатынаста болған. Қытай императоры қызын үйсін күнбиіне ұзатып, туыстық қарым-қатынас орнатқан.

Елсау би

Елсау би Нәндиұлы б.з.д. 104 жылы Шулен деген жерде туып, 73 жасында 177 жылы дүниеден өткен. Ежелгі үйсін мемлекетінің әуелгі бас биі. Елсау әке-шешеден бір жарым жасында жетім қалады. Әкесі Нәнди би бір соқтығыста сойылға жығылып мерт болады. Нәнди би билік еткен үйсін мемлекетімен соғысқан көрші Хұн елінің қолбасшылары үйсіндердің малын талап, жерін талап алады. Мыңдаған адамдарын құлшылықта ұстайды. Бұл оқиға Қытай тарихи – шежіресінде жазылған.

Елсау бидің жастық шағы

Енді Елсау бидің жас шағына келейік. Шапқыншылықтан аман есен қалған нәестені Нәнди бидің жақын туысы Бөже шаңырағы ортасына түскен жұрттан баланы тауып алып, бауырына басады. Өшіккен жаулар: «Кейін әкесінің кегін аламын деп қайта шауып жүрер» Деп, жас балаға іздеу салады. Бөже баланы жау қолына түсірмей жасырады. Ауылдан тысқарылау тау қойнауына жиналған ескі мая шөп болады екен. Бөже сол шөптің арасын кеулеп баланы сонда жасырып, түн-түнде барып тамақтандырып жүреді. Бала түннен түнге түлеп өсе береді. Бөже бір күні кешқұрым мая шөпке жақындай берсе, әлгі шөптің арасында бауырында емшегі салпылдаған бір бөрі шығып бара жатады. Ұяны барып қараса бала аман есен ұйықтап жатыр дейді. Ол баланы дереу құшақтап ауылға апарады. Бар көргенін ауылдастарына айтады. Үлкен-кіші бәрі: «Бұл киелі бала екен жөндеп күтіп, тәрбиеге алайық», — дейді.

Елсау бала ер жетеді

Сонымен Елсау бала ер жете береді. Қойшы, жылқышылармен бірге жүріп, ат ойындарын үйренеді, садақ тартып мергеншілікті меңгереді. Қойшы, малшылардан ел аңыз-әпсаналарын, бұрынғы батыр,билер сөзін тыңдайды. Сөйтіп, Елсау бара-бара батыр тұлғалы, ақылды, алғыр, елге қамқор дана болып ер жетеді. Ол 11 жасынан ел билігіне араласады. Талай-талай дау дамай істердің түйінін шешіп, әділ би, ел қамқоры аталады. Мыңдаған жасақ қол жинап, елін талап, әкесін өлтірген Хұн еліне аттанып, олардан әке кегін, ел есесін қайтарады. Елсау би және ол басқарған үйсін мемлекетінің тарихнамасы қақында ежелгі Қытай тарихшысы Бань-Гүдің «Ханнама, батыс өңір шежіресі. Үйсін мемлекеті» деген еңбегін зерттеп жазған белгілі жазушы Тұрсын Жұртбаев өзінің «Дулыға» (1994) атты кітабында жан жақты жазыпты. Енді осы еңбектің мына бір жолдарына көңіл қоя кетейік: «Ұлы Күнбидің астанасы – Қызылқорған қаласы, түтін саны – 120 мың, әскері – 188 мың 800. Күнбидің екі уәзірі, оң қанаттағы, сол қанаттағы екі әскер басы, үш сұлтаны, екі биі, бір тұтық биі, екі бас бақылаушысы болған. Жері ұлан-байтақ кең, әрі жазық, жауын-шашыны көп, ауа райы суық. Тауларда қалың қарағай өседі. Егіншілікпен шұғылданбайды. Малшылармен бірге, жайылым-суат жағдайына қарай көшіп жүреді. Әдеп-ғұрпы хұндарға ұқсайды. Бұл елде жылқы көп, байларында 4-5 мыңнан болады. Халқы қайсар, батыр келеді. Ұры қарасы көп. Ең күшті мемлекет. Бұрын Ғұндарға бағынышты болған, кейін күшейді де, оның сұрауынан құтылып, оған бағынбайтын болды. Шығыс жағы Хұндармен, батыс, солтүстік Қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, оңтүстігі қалалық мемлекеттермен шектеседі. Әсілі сақтар қоныстанған орын еді. Иузилер сақтарды жеңгеннен кейін, сақ халқы оңтүстік жағындағы Шуандызды (қазіргі Кашмир, Балтистан – Болурды) Басып өтіп көшіп кетті. Ал иузилер сақтардың жеріне ірге тепті. Кейін Үйсін Күнбиі Иузилерді соққымен жеңді. Иузилер батысқа көшіп Бактрияны бағындырды. Үйсін оның жерін иеленді. Сондықтан үйсін елінің құрамында сақтар мен иузилер бар деген деректерден ақ Елсау баба билік еткен ежелгі үйсін мемлектінің қандай болғанын аңғаруға болады.Шығысы Қытаймен шектелетін Алтай, Алатау, Қаратау алқабын алып жатқан, іргесі біздің заманымыздан бұрын қаланған Елсау би басқарған үйсін мемлекеті талай қуғын сүргін, шапқыншылықты бастан кешірді. Ол оқиғалар тарихи шежірелерде, әсіресе, Қытай жылнамаларында ілгеріде жазылған. Біз ол жағына тоқталмаймыз.

Елсау бидің ғұмырнамасы

Елсау бидің ғұмырнамасына назар аудармақпыз. Елсау бабамыз үйсін мемлекетіне елу жылдан астам билік жүргізген, Әр тарапта бытырап жүрген үйсін жұртының басын біріктіріп, ұйымдастырып («Үйсін» деген сөздің өзі «ұйысын», біріксін деген сөзден шықса керек) ірі мемлекеттер қатарына жеткізген. Үйсін жұрты мал шаруасымен, әсіресе жылқы өсіруден өзге елдерге өарағанда озық болған. Кейінірек егін егумен шұғылданған. Қол өнер, темір, шойын қорыту, қыш құю, құмыра ыдыс-аяқтар жасау өнерімен, зергерлікпен айналысқан. Мұның бәрі археологиялық қазба зерттеулерде дәлелденген. Елсау бидің бес әйелі болыпты. Сол бес әйелден 23 бала өсіп, ер жетеді. Әрқайсысы ру-ру болып Алатау Қаратау атырабын алып жатады. Арғын жұртынан алған Ұмай бәйбіше өзі 13 құрсақ көтерген.Елсау би тұңғыш баласы Нұлыны көрші елді билетуге таққа отырғыэбақ болғанда, одан өзі бас тартып, орнына Дулы інісін ұсыныпты. Дулы әкесән де, ағасы Нұлыны да өле-өлгенше сыйлап өткен. Олардың айтқанын бұлжытпай іске асырып отқан.Елді дұрыс басқарған. Ағасы Нұлы 22 жасында қайтыс болған. Одан Абыл Албан, Азық Санжар (Жөңше би) деген төрт ұл бала қалдырған. Олар өсе келе Абылдан – абыл елі, Албаннан — албан елі, Азықтан – азық елі таралады. Кейін сол ұсақталып кеткен үш елдің басын Санжар би біріктіріп іргелі елге айналдырады.Ежелгі шежіреге қарағанда Елсау бимен Майқы би Мәнұлының арасы жеті ата болап шығады екен. Оларды Тауасарұлы Қазабек «Түп-тұқияннан өзіме шейін» деген кітабында былай таратады: Елсау Абыл, Қайыр, Бақ, Тан, Мән - осылардын бәрі де өз халқының қамын ойлаған, олардың бірігіп ел болу жағынакөп еңбек сіңірген әруақты бабалар болған екен.

Сыртқы сілтемелер

1. Елсау би Мұрағатталған 14 шілденің 2014 жылы.