Еуропа халықтарының ағарту ісі мен әдебиеті

XV ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың бірінші жартысында Еуропа елдерінде ағарту ісі дами бастады. Біршама діни мектептер ашылып, көптеген адамдар сол мектептерде оқып, хат таныды. Шамасы бар ауқатты адамдар өздерінің балаларын арнаулы білім беретін оқу орындарында оқытып, белгілі бір мамандықты меңгертіп отырды. Осы кезде Батыс Еуропада көптеген гуманист-жазушылар шықты. Олар феодалдық құрылыс пен католик шіркеуін қатал сынады. Бұлардың көпшілігі өздерінің шығармаларында шын мәніндегі теңдік пен еркіндікке негізделген қоғам туралы армандады. Жеке меншік үстем болып, еңбектің нәтижесі мен қызығын бай топ өкілдері иемденіп отырған капиталистік қоғамды аямай сынады. Олардың алдыңғы қатарлы өкілдері капитализмнің топтық, сословиелік, ұлттық қанаулар арқылы елдің экономикалық жағдайын күйзелте түсерін жақсы түсінді. Әділетті қоғамдық құрылысты армандап, оның қандай болатынын көз алдына елестетуге тырысты.

Томас Мор

Томас Мор

Солардың бірі ағылшын гуманист жазушысы Томас Mop (1478-1535) еді. Ол Лондон қаласында, сот отбасында дүниеге келді. Өте білімді адам болды, ежелгі тілдерді жақсы білді. Әкесінің жолын қуып, заң қызметкері болып шықты. Біреудің басына түскен қайғы-қасіретке немқұрайлы қарай алмайтын Mop кедейлерді қорғады. Мордың 1516 жылы «Мемлекетті жақсы ұйымдастыру және жаңа Утопия аралы туралы алтын кітабы» шықты. Бұл кітапта сол кездегі қоғамдық құрылысты, Англиядағы қайыршылық жағдайды қатты сынады. Қоғамдағы кемшіліктердің негізі жеке меншікте, ал оның өмір сүру негізі адамдардың ақымақтық әрекеті, менменшілдік, мансапқорлықта жатканын айтты. Mop өзінің ойлап тапқан, «Утопия аралындағы» («Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған арал») бақытты елді, оның тамаша қалаларын, гүлденген даласы, ғажап тәртіптері мен зандарын суреттеп жазады. Утопияда қанау жоқ, бай да жоқ, кедей де жоқ. Аралдың барлық адамдары еңбек етуге міндетті. Утопиялықтар күніне тек 6 сағат еңбек етсе де, оларда азық-түлік мол, өйткені мұнда еңбек етпейтін жалқаулар жоқ. Аралдың тұрғындары өздеріне не қажет болса, соны коғамдық қоймалардан тегін алады. Қолдары бос кезінде арал тұрғындары ғылыммен, өнермен, спортпен айналысады. Утопия тұрғындары үйлерінің есіктері әрқашан да құлыпсыз, ашық тұрады, олар ұрлықтан қауіптенбейді. Адамдардың арасында сараңдық тумау үшін, олар әр 10 жылда өздерінің үйлері мен заттарын бір-бірімен алмастырып отырады. Утопиялықтар ақшаны жек көрді, қымбат тастардан балаларға ойыншықтар жасады. Олар алтыннан қылмыстыларға кісен соқты. Mop болашақта адамға қажет көптеген машина пайда болатынын болжай алмады, сондықтан ол ауыр әрі лас жұмыстарды Утопия заңын бұзған қылмыстылардың үлесіне берді. Томас Mop еңбек құрал-жабдықтары ортақ, әділетті қоғамдық құрылысты армандады. Бірақ оны қалай құрудың жолын білмеді. Солай бола тұра, Томас Mop оны өте батыл, өзі қиялдаған қоғамның өмірін нақты мысалдармен дәл көрсете білді. Томас Мордың идеясы жеке меншік жоқ, барлық адамдар тең өмір сүретін қоғам құру туралы қиял болды. Сондықтан Мордан кейін жүзеге асырылмайтын, өмірден қол үзген қиял утопия деп аталып кетті.

Сервантес

Мигель Сервантес

Испанияның ұлы гуманист жазушысы Мигель де Сааведра Сервантес (1547-1616) Алькала-де-Энарес қаласында, кедейленген дворян дәрігердің отбасында дүниеге келді. Ол жас кезінен бастап өте ауыр тұрмысты басынан өткізді. Жақсы білім ала алмады, дегенмен амалдап университет бітірді. Италияда қызмет етті. Испан әскерінің қатарында 1571 жылы Түркияға қарсы соғысқа қатысып, сол қолынан қатты жараланды. 1575 жылы Италиядан қайтып оралғаннан кейін, Алжир қарақшыларының қолына түсіп, 5 жыл Алжирде тұтқында болады. Қашпақ болған әрекеті сөтсіз аяқталды. Кедейленіп отырған отбасы ақырында оны сатып алуға мәжбүр болды. Көп қиыншылық көрген Сервантес күн көру үшін театрларға пьесалар жазды, ауқатты адамдар туралы мадақ өлендер шығарып, азды-көпті ақша тапты. Мұнымен күн көру мүмкін болмаған соң, Сервантес әуелі әскер үшін астық жинаушы, кейін қарыздарды жинаушы болып жұмыс істеді. Салық жинау барысында ол халықтың өте ауыр тұрмысын өз көзімен көріп, қатты қамықты. Сервантес өмірінің соңғы 15 жылы - оның әдеби шығармашылығының өте гүлденген кезеңі. Оны әйгілі еткен 1605 жылы жазған «Дон Кихот» атты романы болды. Бұл роман туралы Сервантестің өзі «Дон Кихот» сол дәуірде қатты әсіреленіп отырған рыцарьлық романдарға пародия ретінде жазылған» деп жазады. Романның басты кейіпкері рыцарьлық романдарды өте көп окыған және оның оқиғаларына еліктеуші провинциялық кедей идальго (дворян) Дон Кихот ежелгі кезбе рыцарьлық кәсіпті қалпына келтіруді ойлайды. Жәбірленгендер мен қамалғандарға қорған болып, әділеттілік орнатқысы келеді. Бірақ, бұл кезде ол кәсіптің дәурені өтіп кеткен болатын. Сондықтан Дон Кихоттың рыцарьлығы тек күлкілі ғана емес, қауіпті де еді. Оның мақсаты, сол мақсатта істеген істері сол кездегі өмір шындығына сай келмеген соң, Дон Кихоттың «ерліктері» барлық уақытта қайғылы жеңіліспен аяқталып, айналасындағыларға кесірін тигізіп отырады. Роман кейіпкерлері бірімен-бірі қайшы да емес, көбі біріне-бірі ұқсас. Олар ақпейіл, ширақ, басқа біреудің басына қайғы-қасірет түссе қайырымды. Дон Кихот Санчоны «оп-оңай байисың, сөйтіп губернатор боласың» деген қиылсыз уәдемен жорыққа алып шығады. Бірақ халыққа қызмет етемін деп жүріп, сәуегей Дон Кихот оларға тек зиян әкеледі. Дәулер екен деп ойлап, найзамен жел диірменге «шабуыл жасайды», тұтқын рыцарьлар екен деп жер ауғандарды босатады. Оған жүргішпілер түсетін сарай-қамал, қоралы қой - жау әскері болып көрінеді. Маңайындағы «есі дұрыстар» Дон Кихотқа үнемі лағынет айтады, өлімші етіп сабайды, оны келемеждейді, қорлайды. Сонда да ол адамға деген сүйіспеншілігін сақтайды. Дон Кихоттың ықпалымен Санчо да өзгереді. Бай ақсүйек оны қалжыңдап аралдың губернаторы етіп тағайындағанда, сауатсыз шаруа данышпандық көрсетіп, сот мәселелерін шешуде әділеттілік және адалдық танытады. Сервантестің әлемдегі зұлымдық, әділетсіздік атаулыға қарсы күреске шақырған романы дүние жүзі оқырмандарының сүйіп оқитын кітабына айналды.

Уильям Шекспир

Шекспир Уильям

XVI ғасырдың аяғында ағылшын халқының сүйікті өнері театр болды. Ол кезде Лондонда онға жуық театр жұмыс істеді. Театр ойын-сауықтары көптеген қарапайым адамдарды тартатын, көрермендер жым-жырт тыныштықта отырып, актерлердің ойынына көз алмастан қарайтын. Кейде спектакльге маска киіп, король Елизаветаның өзі де келіп жүрді. Ұлы жазушы Уильям Шекспирдің (1564-1616) барлық өмірі театрмен байланысты өтті. Ол әуелі актер болды. Мұнан кейін Лондондағы Глобус театрына иелік етті. Шекспир 37 пьеса (трагедия, комедия, тарихи драма), сондай-ақ көптеген өлеңдер жазды. Шекспир ескі феодалдық дүниенің күні бітіп келе жатқандығын түсінді. Бірақ ол ақшамен баю, құмарлық үстемдік еткен буржуазияның жаңа тіршілігімен де келісе алмады. Ол «Жауыздық барлық жерді жайлаған, ол сезім атаулының - сенім, әділет, сүйіспеншіліктің бәрін де уландырып отыр. Менің айналамнан көріп отырғанымның бәрі де жексұрындық» деп түңілді. Шекспир адамның ұлылығын терең түсінді. Шекспирдің ұлы трагедиясының кейіпкері Гамлет: «Адам қандай тамаша жаралған! Оның ақыл-ойы қандай ізгі. Іс-әрекеті қандай дәл, қандай тамаша, әлемнің сұлуы» дейді. Өзінің «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Ромео және Джульетта» және басқа трагедияларына Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік, ізгілік сияқты асыл қасиеттерді арқау етіп, адам жан дүниесінің терең иірімдеріне барлау жасады. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жоғары сезімдерін - сүйіспеншілік пен достықты, адамдық пен ерлікті мадақтады. Жас Ромео мен Джульетта бірін-бірі шынайы сүйеді, бірақ олардың сүйіспеншілігіне отбасылары арасындағы ескі өшпенділік кедергі болады. Жас кейіпкерлер қаза табады, ымыраға көнбейді. Шекспир кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбаны емес. Олар - қинала жүріп, күресін тоқтатпайтын, өмірді өзгерту жолын таппаса да алған бетінен кайтпайтын жандар. Шекспир адамдар арасындағы қатынасты бұзатын тағы бір себеп «пайдакүнемдік пен ашкөздік және алтын» деп түсінеді.

«Алтын, металл -
Әдемі, әсем, асыл зат...
Мұнда алтын жетерлік,
Қараны аппақ етуге,
Әдемілеп малғүнды,
Күнәні шындық етуге,
Батыр етіп қорқақты,
Аскаққа балап пысықты
Жасартып шалды кетуге!»
— дейді.

Ұлы жазушы адам мінезін шындықпен бейнеледі және халықтық тілді кеңінен пайдаланды.

Франсуа Рабле

Рабле Франсуа

Франсуа Рабле (1494-1553) - француз жазушысы, Қайта өркендеу дәуірі әдебиеті ірі өкілдерінің бірі. Рабленін әдеби шығармашылығы 1532 жылы Лионда жарияланған «Гипократтың афоризмдерінен» басталды. Ол «Гаргантюа мен Пантагрюэль» атты бірнеше кітаптан түратын фантастикалық романында ескі феодалдық тұрмысты сықақ етіп, гуманистік көзқарасты қолдады. Автор бұл романды жазуда халық арасында тараған аңыз, ертегілерді кең түрде пайдаланып, оған гуманистік сипат берді. Рабле діншілдікті, орта ғасыр әкімдерін, соттарын мазақ етіп, адам баласының дене және ақыл-ой жағынан дамуы үшін жаңа тәрбие тәсілін ұсынды. Рабле өзінің романында феодалдық жыртқыштык соғыстарды сынады. «Бұрын ерлік деген аты шулы атақ алған нәрсені, - дейді кітап кейіпкерлерінің бірі, - біз енді жай ғана қарақшылық дейміз». Рабле бүкіл дүние жүзіне өзінің үстемдігін орнатуға әлек болып, өз қол астындағыларының қанын төккен басқыншы корольді мысқылдап, келеке етеді. Романда Папемания елі суреттеледі. Бұл елде папаға берілген католиктер тұрады. Рабле «Бұл елге ине тәрізді қылдырықтай болып келіп, әп-сәтте суыр тәрізді семіреді», өйткені «дүние жүзінің түкпір-түкпірінен» табыс түсіп жатады дейді. Рабле бұл романында тәрбиенің тиімді, тиімсіз жақтарына көңіл бөледі. Мысалы, Гаргантюаның екі тәрбиешісінің біреуі оқытудың бір-ақ тәсілі - жаттатуды ғана біледі. Әкесі бұдан баласына еш пайда жоқ екенін түсініп, екінші бір мұғалімді шақырады. Ол түсінуге үйретеді. Оқуды өмірмен байланыстырады. Рабле Гарғантюасы «Егер корольдер философ немесе философтар король болса, мемлекет сонда бақытты болады» дейді. Роман авторы дворяндарды жек көрді. Олардың мақтаншақтығын және топастығын сынады. Адамдар арасында табиғи қайырымдылықты жоғары қойды. Рабле зорлау мен күштеу болмаған жерде ақыл-ой ісі өзінен-өзі орнығады деп пайымдайды. Рабленің даңқы XVI ғасырда кең жайылды. Оның аты Гомер, Данте, Шекспирлермен қатар қойылды. XIX ғасырдың 2-жартысында Рабле романының тарихи-мәдени маңызды терең талдауға әрекет жасалды. 1903 жылы «Раблені оқып үйрену қоғамы» құрылды. Рабле шығармашылығы Ресейде 1917 жылдан бастап кең тарала бастады. «Гаргантюа мен Пантагрюэль» романы орыс тіліне үш рет аударылды. Қазақ тілінде бұл роман 1938 жылы жарияланды. Рабле шығармашылығы француз және дүние жүзі әдебиетінің дамуына үлкен ықпал жасады.