Жаздыкүн шілде болғанда...

«Жаздыкүн шілде болғанда...» («Жаз»)- Абайдың 1886 ж. жазған өлеңі. Көлемі 60 жол. Ақын бұл өлеңінде қазақ елінің өмір шындығын әсерлі, тартымды сурет арқылы бейнелеп берудің тамаша, үздік үлгісін туғызған десек, ақынның осындай асқан суреткерлік қуатын танытатын өлең тілінің бейнелілігі, көркемділігі, сөздерінің бояуы жасанды емес, саф тазалығы кебіне көп орын-орнына өте қисынды тауып қойылған, қатарласып тұтасқан көп сипаттама сөздерден анық байқалады. Алдымен ауылдың жаңа қонысқа, жазғы жайлауға көшіп келгені айтылады. Бүл елеңнің бастамасы кіріспесі ғана болса да, ақын тек ауылдың орнаған мекен-жайын ғана баяндап отырса да, мұнда қимыл-әрекет жоқ емес. Ауылдың көшуін болған, біткен оқиға деп санасақ, өзенді күркіреп жатқан деп бейнелеуі бүл толассыз, тынымсыз болып жатқан қимыл-әрекетті көрсетеді. Жаздыкүнгі жайлаудағы қазақ ауылының өмір-тұрмысын суреттегенде Абай жаздың келуі мал бағумен күнелткен көшпелі елге көп жеңілдік, қуаныш-қызық әкелгендей көрінетінін байқатады, «жаз - жазыл, қыс - қысыл» дейтін елдің жаздыкүні бір жадырап қалатынын ақын сездіреді. Ақынның әр сөзі, сипаттамасы дала жазының осындай көркем бейнесін көрсетуге ылайық, орайлы алынған. Ұзарып өсіп, толған жасыл шөп, бәйшешек гүлдер де, күркіреп жатқан өзен де осы тұрғыдан қарағанда бірден-бір қажетті белгілер. Өлеңде онан әрі әрекет-қимылы, абыр-сабыры мол өмір-тұрмыс көз алдымыздан тізбектеліп етіп жатады. Осыдан бастап шынайы өмір ақиқатын танытатын көркем сипаттамалардың дені, басым көпшілігі елең ұйқасына кіретін етістіктер арқылы беріледі, не осы соңғылармен тығыз байланысты келіп отырады. Жылқыны шұрқырап жатқан деп бейнелеуі секілді жекелеген эпитет, мәнерлі сездер болмаса, мысалы ат, айғырлар, биелерді бүйірі шығып деуі, ыңқылдап деген ұйқастағы етістікпен бірігіп, тұтасып кетеді. Ал өлеңнің ұйқастарын құрайтын етістіктердің орасан көркемдік-бейнелілігі ақынның өміріндегі шындықты терең көрсетуге шеберлігінен, ұлы суреткерге тән не нәрсенің сыр-сипаты, өзгешелік қасиеттерін болсын мүлтіксіз байқайтын көрегендігінен туатыны даусыз. Жылқының биік шалғыннан жоны қылтылдап көрінуі, көкке әбден тойып алған ат, айғырлар, биелердің бүйірі шығып ыңқылдап тұруы, не шыбындағанда суға кіріп, құйрығымен шылпылдап тұрған қалпы, құлын-тайлардың бұлтылдап шауып жүруі, үйрек-қаздың сымпылдап жоғары-төмен ұшып жүруі, үй тігіп жүрген қыз-келіншектердің бұрала басып былқылдап қимылдауы, сыңқылдап күлуі, не болмаса, аш баланың ет әпер деп қыңқылдап сұрауы, самаурынның бұрқылдап қайнауы, не болмаса, жарамсақ шалдың жалпылдап сөйлеуі, қошемет көрсеткенде қарқылдап күлуі, жылқышының күні бойы салпылдап жүргені - осының бәрі дамылсыз тіршілік белгілері, ешбір қоспасы жоқ, қалтқысыз өмір шындығын ашып, айқын көрсететін сипаттамалар. Байқап қарасақ, ұйқасқан сөздердің бәрі де жыр тармағының соңғы бунағын бүтіндей қамтиды, тегіс үш буынды. Мұның да өзінше мәні бар. Себебі бүл үйлескен сөздердің дыбыс үндестігін қоюлатып, ұйқасты ірілетіп, ерекше көзге түсіреді. Оның үстіне, әсіресе көңіл аударарлық жай - өлең ұйқасына кіргізілген осы көп етістіктер түгелдей бір тектес сөздер болып келеді, олар грамматикада еліктеуіш сөздер деп аталатын, дыбыстық құрамы, айтылу-естілуі мағынасына ұқсастырылып, тікелей сәйкес алынған сөздер. Қазақ тілінде, соның ішінде өлең тілінде өте көп қолданылатын мұндай сөздердің көркемдік, мәнерлілік қасиетін, қимыл-әрекеттің көрінісін не дыбыс үнін айнытпай жеткізетін мағыналылығын Абай анық байқап, ұтымды пайдалана білген. Ақын әр қозғалыс, қимыл-әрекетті көзге елестетерліктей етіп көрсетіп, сол сөзбен мүсіндеп отырған адамына яки құсқа жан бітіргендей, жансыз нәрсе болса, қолға ұстатқандай етіп бейнелейді. Өлеңнің бүл ерекшеліктері қайнап жатқан шынайы өмірді оқушының көз алдына алып келетін реалист ақынның бейнелеу әдісін, теңдесі жоқ суретшілік шеберлігін жақсы танытады. Өлең 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған. Алғаш «Семей уезі Шыңғыс болысының қазағы Ибраһим Құнанбайұлының аулының Бақанас өзенінің бойындағы Көпбейіт деген жерде көшіп қонғандағы жалпы көрінісі» деген тақырыппен К.Жанатаевтың атынан «Ақмола облыстық ведомосты» газетінің «қосымшасында» басылған. Басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер кездеседі. Мүрсейіттің 1905, 1910 жылғы қолжазбаларында 19-жол «Сыбырласып сықылдап» деп алынса, жинақтарда бұл жол Мүрсейіттің 1907 жылғы қолжазбасы мен 1909жылғы басылымға сәйкес «Әзілдесіп сыңқылдап» болып берілген. Мүрсейіттің қолжазбаларында «Суда тұрып шыбындап, құйрығымен шылпылдап» деген 10, 11-жолдар жоқ. Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбаларында 23-жол «Аяңдап желе жылпылдап» болса, басылымдарда Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасы 1909 жылғы жинақ негізінде«Аяңшылы жылпылдап» деп алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 27-жол «Әзілдесіп сылқылдап», 1933жылғы басылымда «Қалжыңдап күліп сылқылдап» деп берілсе, кейінгі жинақтарда 1909 жылғы басылым бойынша «Кеңесіп, күліп сылқылдап» делінген. 1909 жылғы жинақта «Өткен күннің бәрі ұмыт» деген 56-жол кездеспейді. Бүл жол Мүрсейіт қолжазбаларына сүйеніп, басылымдарға енгізілген. Туынды [[ағылшын тілі|ағылшын, араб, азербайжан, белорус, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр т.б. тілдерге аударылған.