Жантөре хан

Жантөре Айшуақұлы (1759 – 2 қараша, 1809) — мемлекет қайраткері, дипломат, Кіші жүз ханы (1805–1809). Ресейдің қазақ жеріне ықпалын тежеу саясатын ұстанды.

Жантөре хан
Лауазымы
Кіші жүз ханы
1805 — 1809
Ізашары	Айшуақ хан
Ізбасары	Шерғазы хан
Өмірбаяны
Дүниеге келуі	1759 (1759)
Қайтыс болуы	1809 (1809)
Әкесі	Айшуақ хан

Өмірбаяны

Хан сайланған алғашқы айлардан бастап-ақ билікке таласқан бәсекелестерінің қарсылығына тап болды. Әсіресе, өзінің нағашысы Қаратай сұлтанның оны хан ретінде танудан бас тартуы Кіші жүздегі саяси ахуалды шиеленістірді. Алғашқы кезде сөз жүзінде хандық кеңестің төрағасы болып есептелінген, алайда Ішкі орданы билеген Бөкей де Жантөренің жаулары Қаратайды, Орманды, хандық кеңестің мүшесі Уқа Төлеповты қолдап, Жантөреге кедергі жасады. Жантөре осындай қарсылық жағдайында, Жетіру бірлестігіне арқа сүйеп, шебер дипломатиялық саясатымен қарсыластарының арасына іріткі салды. Байұлының бір бөлігі Жантөреге қолдау көрсетті. Жантөре бес жылға жуық хандық билігі тұсында Кіші жүз арқылы өтетін Ресей мен Хиуа, Бұхар хандықтары арасындағы транзиттік керуен саудасының қазақтар үшін пайдалы екенін түсініп, оны қолдады. Сауда керуендерінен баж салығын үстемелеп алып, хандық қазынаны молайтты. Кіші жүз қазақтарының Орынбор және басқа қалалармен керуен саудасына жағдай жасауға тырысты. Керуендерді тонауға қатысқан ру басыларын, старшындарды жазаға тартты. Жантөре хандық соттың, кеңестің құқықтық жағдайын қалпына келтіруге тырысты. Алайда, Бөкейдің орнына хандық кеңестің төрағасы болып сайланған Орман Жантөреге қарсылығын тоқтатпады. Жантөре өзінің туған інілері Шерғазы, Баймұхамед, Арыстан және басқа беделді сұлтандарға арқа сүйеп, хандық билікті күшейтуге тырысты. Жантөренің беделінің күшеюінен сескенген Ресей үкіметі өлкені отарлауды жеделдету мақсатында әр түрлі әскери-саяси шаралар арқылы Жантөренің билігін шектеуге тырысып бақты. 1806 жылы 31 мамырда император Александр І “Кіші жүздегі хандық кеңестің ережелері” атты жаңа заң қабылдады. Осы заң сот, әкімшілік басқару жүйесінде ханның құқықтарын бірқатар шектеді. Орынбордың әскери губернаторы князь Г.С. Волконский Жантөре жөнінде екі ұшты саясат жүргізді. Бір жағынан, халық өкілдері сайлаған ханмен санаспауға бата алмай, оның саясатына қолдау көрсеткен болды. Екінші жағынан, Жантөренің күш алып кетуінен сескеніп, оның қарсыластары — сұлтандар Қаратайды, Орманды ханға қарсы жасырын айтақтап отырды. Жантөре шебер дипломат ретінде старшындардың және сұлтандардың біраз бөлігіне иек артып, Кіші жүзде өз саясатын дәйекті іске асырып отырды. Хиуа хандығымен, Бұхар әмірлігімен байланыстарын бірқалыпты деңгейде ұстады. Хиуа билеушілерінің Қаратайды қолдауына қарамастан, бұл хандықтармен сауда, саяси қарым-қатынастарын үзбеді. 1807 жылы Кіші жүзді бұрын болып көрмеген табиғи апат — жұт жайлады. Малдың қырылып қалуы, мыңдаған жандардың аштыққа ұшырауына себепші болды. Жасөспірімдерді өлім апатынан сақтау үшін Жантөре бірқатар шараларды іске асырды. Хан бұл арада осалдық та көрсетті. Көптеген қазақ балалары мен қыздары Ресейде христиан дініне жазылды, Хиуа мен Бұхар әмірліктерінде өзбектермен араласып, ұлттық нышандарын жоғалтты. Ханның жаулары осы ахуалды өздерінің ықпалын күшейту үшін ұтымды пайдаланып кетті. 1808 жылдың соңына қарай Жантөренің жағдайы қиындады. Кіші жүз шын мәнінде бұрынғы тұтастығынан айрылды. Өлкенің батыс өңірін Ішкі Орданың билеушісі Бөкей өзіне бағындыруға тырысты, Хиуа шекарасымен іргелес рулар Қаратайдың қол астына топтасты. Орман сұлтан болса Волконскиймен ауыз жаласып, оның қазақ елін “бөліп алда билей бер” саясатына су бүрікті. Осындай жағдайда Кіші жүздің тұтастығын қайтадан қалпына келтіру үшін Жантөре 1808 жылы 2 шілдеде қазақ сұлтандары, билері, беделді старшындарының арнайы құрылтайын шақыртты. Хандық кеңестің төрағасы Орман құрылтайды ханға қарсы бағыттауға күш салды. Хан билігінің күшеюінен қауіптенген губернатор Волконский ханға қарсы іріткі салу мақсатында өзінің өкілі майор Скрыпинді жіберді. Бұл саясатты дер кезінде түсінген Жантөре қазақтарда сақталған әдет-ғұрыпты демеу етіп Скрыпинді құрылтайға қатыстырмады. Алайда Жантөре мақсатына жете алмады, құрылтай нәтижесіз аяқталды. Бөкейдің үгіт-насихатымен Жантөренің билігіндегі қазақ ауылдарының бір бөлігі Жайықтың оң жағасына, Нарын құмдарына өтіп кетті. 1 000 адамдық сарбаздарымен Қаратай да ханның ауылдарына шабуылдарын жиілетті. Бірте-бірте билігі әлсіреген Жантөре Ресей үкіметінен қолдау табу мақсатымен Жайық шебіне жақындап қоныстанды. Алғашында Мерген форпосты төңірегінде, кейіннен Сахарная бекінісі маңына орнығып, күш жинай бастады. 1809 жылы 2 қарашада ханның өз сақшыларын және төлеңгіттерін түнде ауылдарына таратып жіберетінін біліп қалған Қаратай 200 жігітпен кенеттен Жантөренің ауылына шабуыл жасады. 27 ауыр жарақат алған Жантөре қаза тапты.