Жезқазған ауданындағы мыс кендері (мақала)

Жезқазған ауданындағы мыс кендері – Қаныш Сәтбаевтың 1927 жылы 4-тамызда «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған мақаласы. Ғалым мақаласын қай елдің болмасын, оның өмір негізі «ауыл шаруашылығына», ал оның негізі өндіріс кәсіптеріне байланысты болатынына ой жүгірте отырып, өндіріс кәсіптерінің өркендеуі түрлі шарттарға байланысты дейді. Осы шарттардың ең негізгісі сол өндіріске қажетті шикізаттардың шамасы және оларды іске асыру жолдарының барлығы да жеңіл, пайдалы болуы десе, сол шикізаттардың ең толығы Қазақстанның жер астындағы кендері екеніне көңіл аудартады. Геолог-ғалым «Қазақстан жерінен адам баласының керегіне жарататын кендердің бәрі де» табылатынын үлкен сеніммен айтады.

Дегенмен, ол Қазақстан жерінен мол табылатын кендерге көмір, мұнай, мыс, қорғасын, темір, күміс, алтын, мырыш пен түрлі тұздарды жатқызады. Қандай кен болмасын, ол әуелі өзінің пайда болатын жерінің жаратылысы мен тарихи қалыптасуына байланысты болады. Сондықтан да кен түрлерінің әрқайсысы белгілі бір аудандардан ғана табылып отырады. Оған мысал ретінде тас көмір, мыс және мұнайдың Қазақстан жерінің қай жерінен мол шоғырлануын айтады. Мысалы, мұнай Оңтүстік пен Батыс Қазақстан жерінен табылып отырғанын, ал Қазақстанның өзге «жерінен мұнай әлі табылған жоқ» дей отырып, ғалым «келешекте табылуы мүмкін» екенін ғылым көрегендікпен жазған. Ғалымның бұл сөзін кейінгі жылдары өмірдің өзі дәлелдеп шықты: Қазақстан жерінен қаншама мұнай көздері ашылды. Қазақстан жері кен жағынан әлі де толық зерттелмегенін айта келіп, ғалым Қазақстан кендерін орналасуына қарай аудан-ауданға жіктейді. Ол Алтайдан бастап Арал, Каспийге дейін, Орталық Қазақстан (Қарқаралы, Ұлытау-Жезқазған, Қарағанды) жерінен Қостанайға, Қаратаудан Тянь-Шань ауданына дейінгі неше алуан кен көздерін атай отырып, Ұлытау-Жезқазған аймағына ден қояды. Ғалым-геолог «мұндағы кен орындарының ең маңыздысы: Жезқазған кен ошағы» - деп ерекше атап өтеді. Бұдан кейін 19 ғасырда Жезқазған өңіріндегі кен қазу тарихына қысқаша экскурсия жасай отырып, «Жезқазған кендерін орыстардың бірінші рет ашық түрде 1837-1838 жылдардағы Кенесары жорығының кезінде көруі ықтимал» - деп жазады.

Сәтбаев «Жезқазған ауданы ерте заманда теңіз астында болған. Ол теңіздің қалың тұнбалары Жезқазғанда қазірде 15 түрлі тас қыртысын жасайды. Бұл тастардың ішінде әк, саз, тақта тас және құмтас бәрі көп. Теңіз саяздап, кейін шегіне бастаған дәуірінде Жезқазған ауданында күшті жер сілкінулер басталған. Осыдан барып жердің түрлі жарықтарынан, саңылауы мен қуыстарынан жоғарыға қарай тереңінен балқыған күйінде қызу отты тау жыныстары көтерілген, соңғы тау жыныстарының шығарған легінде мыс құймалары кеп болған. Жезқазған ауданындағы жер сілкінгенде басқалардан гөрі құмтас қыртыстары көбірек жарылып, жаншылып отырған. Сондықтан тереңнен көтерілген мыс құймалары да көбінесе осы құмтас қыртыстарына жиі еніп отырған» - деп барынша түсінікті әрі бейнелі сөзімен өз оқушысына жеткізеді. Сәтбаевтың осы мақаласы кейін өзінің 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан - менің Отаным» (69-73-6.) жинақтарына енгізілген.