Жәдид Мектептері

Жәдид Мектептері — 19 — 20 ғасырлар тоғысында Еділ бойы, Кавказ, Түркістан, Қазақстанда ашылған мектептер. 1884 жылы Гаспралы Исмаил би өзінің әріптестерімен бірге діни оқуды халыққа терең білім беру ісімен ұластыра отырып, жаңа оқу жүйесін жасады. Бұл жаңа әдіс бойынша мұсылмандық мектептерде оқушылар ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделген дін пәндерімен қатар жазу, есеп, география, тарих, орыс тілі, т.б. өмірге қажетті пәндерді оқитын болды. Жәдид Мектептері “Ібтидай” (бастауыш) немесе “рушти” (5 — 6 жылдық) болып, жергілікті халықтың қаражатымен ашылды. Мектептерде балаларға бұрынғы “иман шартының” орнына “Муаллим эввел” (Бірінші мұғалім) және “Муаллим сани” (Екінші мұғалім) ұсынылды. Сонымен бірге балаларды мектепте ана тілінде оқуға, жазуға үйретіп, география, тарих, арифметика және т.б. пәндерден алғашқы білім беріле бастады. Жәдидшілер балаларды “жаңа әдіспен” оқытуды жақтады, ал олардың құрған мектептері жаңа әдіс, яғни “ұсулы жәдид” мектебі аталды. Балаларды “жаңа әдіспен” оқыту жолындағы ағым Еділ бойындағы татарлардан басталады. Содан Астрахан, Орынбор арқылы Батыс Қазақстанға, біртіндеп Қазақстанның өзге өңіріне тарады. Қазақстанда кеңінен етек жая бастаған Жәдид Мектептері мен медреселердің ішіндегі ірілері “Мамания”, “Расуле”, “Ақтас”, т.б. болды. Мұнда жоғарыда аталған оқулықтармен бірге араб, түркі, қазақ, орыс, дін, тарих, география, жануартану пәндерінен ғылыми түсінік беретін кітаптар пайдаланылды. Патша өкіметі бұл мектептердің өркен жаюына қысымшылықтар жасап келді. Олар өз тыңшыларын жіберіп, нақты мәліметтер жинап, түрлі кедергілер қойып отырды. Мысалы, патша өкіметінің 1911 жылғы мектеп-медреселер туралы есебі бойынша, Қазақстанда 84 медресе ббар, онда 28814 шәкірт тәрбиеленіп, 130 ұстаз қызмет атқарған, оның 1446-сы бар болғаны бастауыш сауат ашу мектептерінің түлектері болды. Отаршыл саясат қысымшылығынан жәдидтік бағыттағы оқу орындары ығыстырылып, 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап Қазақстанда орыс-қазақ мектептері, училищелері дүниеге келді.