Запорожье
Запорожье (укр. Запорі́жжя) — Украинаның оңтүстік-шығысында, Днепр өзенінің бойында орналасқан қала. Запорожье облысының, Запорожье ауданы және Запорожье қалалық қауымының әкімшілік орталығы. Елдің ірі өнеркәсіптік, әкімшілік және мәдени орталығы.[1] 2023 жылға Запорожье қаласындағы халық саны 758 011 адамды құрады. Халық тығыздығы 2358,53 адам/ш.км. 1,0 миллионға жуық халқы бар агломерацияны құрайды. Темір жолдар мен автомобиль жолдарының негізгі торабы. Өзен порты, халықаралық әуежай бар. Запорожьеден Украина астанасы Киевке дейінгі қашықтық шамамен 700 шақырымды құрайды.[2]
| Облыс орталығы | |||||
| Запорожье | |||||
| Запорі́жжя | |||||
.JPG) | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Облыс | |||||
| Аудан | |||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Координаттары |
47°51′00″ с. е. 35°07′03″ ш. б. / 47.85000° с. е. 35.11750° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 47°51′00″ с. е. 35°07′03″ ш. б. / 47.85000° с. е. 35.11750° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||
| Құрылған уақыты |
1770 | ||||
| Бұрынғы атаулары |
Александровск | ||||
| Жер аумағы |
331 км² | ||||
| Орталығының биiктігі |
105 м | ||||
| Климаты |
қоңыржай континенттік | ||||
| Уақыт белдеуі | |||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
758 011 адам (2023) | ||||
| Тығыздығы |
2143 адам/км² | ||||
| Агломерация |
Запорожье агломерациясы | ||||
| Ұлттық құрамы | |||||
| Конфессиялар | |||||
| Сандық идентификаторлары | |||||
| Телефон коды |
380 61 | ||||
| Пошта индекстері |
69001–69124 | ||||
| Автомобиль коды |
AP, КР / 08 | ||||
Запорожье шекарасы
| |||||
.svg)
Географиясы
өңдеуҚала географиясының ерекшелігі сол жағалаудың биік болуы. Украин қалқанының еңісі Запорожье орналасқан жерде аяқталады. Қалқанның гранит тақтасы мен биік жағасы зауыттар мен қаланың табиғи негізіне айналды. Запорожье ландшафтының ерекшелігі украиндық қалқанның шығуымен қалыптасады. Бұрын қалада үлкен жыралар көп болған.
.jpg)
Днепрге апаратын терең және кең сайдың маңында қазір саябақ бар. Саябақта Жеңіс көшесі мен Ленин даңғылын кесіп өтетін Даңқ көшелері созылып жатыр. Капустянск шатқалында, толтырылған «дамбалар» Запорожьенің ескі және жаңа бөлігін байланыстырады.
Қалада тарихи өткені бар сайлардың бір бөлігі бар. Ол Орталық бульвардың жанында, бір кездері Вознесенский шіркеуі тұрған жерде орналасқан. Днепр арнасы екі бөлікке бөлінеді — Жаңа Днепр және ескі, олардың арасында Хортица аралы орналасқан. Днепрдің ені қалада 800 м-ден 1200 м-ге дейін өзгереді. Қала аумағында Днепрге Мокрая және Сухая Московка, Жоғарғы Хортица, Кушугум өзендері құяды.
Запорожьенің жалпы аумағы 27801 гектарды құрайды. Қала топырағы қарашіріндісі аз қара топырақ. Су беті 4 мың гектардан астам жерді алып жатыр.[3]
Халқы
өңдеу2023 жылға Запорожье қаласындағы халық саны 758 011 адамды құрады. Запорожье-Украинадағы 425 қаланың бірі және халық саны бойынша Украинада 6-шы орында.[4]
Туудың төмендеуі мен өлім-жітімнің артуы нәтижесінде қалада егде жастағы топтардың басым болуымен және балалар санының айтарлықтай аз болуымен сипатталатын халық құрылымы қалыптасты. Қала халқының жас құрылымы регрессивті типке жатады, онда ересектер бөлігі балалар бөлігінен көп. Запорожьеде 60 және одан жоғары жастағы адамдар 20,1% құрайды. 2010 жылы халық саны 4,2 мың адамға қысқарды. 2010 жылы туу көрсеткіші 1000 тұрғынға шаққанда 9,2 тууды, өлім көрсеткіші 14,2 құрады.[5]
| 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 776535 | 772627 | 770672 | 766268 | 761993 | 756927 | 750685 | 745432 | 738728 | 731922 | 722713 | 710052 |
Ұлттық құрамы: бойынша көпшілігі (2001 жылғы халық санағы бойынша) украиндар (70,28%), орыстар – 25,39%, белорустар – 0,67%, бұлғарлар – 0,44%, еврейлер – 0,42%, грузиндер мен армяндар – 0,38% құрайды.[7]
Климаты
өңдеуЗапорожьеде жазы жылы және аздап бұлтты, ал қысы ұзақ, аязды, қарлы, желді және бұлтты. Жыл бойы температура әдетте -6°C-тан 29°C-қа дейін ауытқиды және сирек -17°C төмен немесе 35°C жоғары болады.
Жылы маусым 3,5 айға созылады, 23 мамырдан 9 қыркүйекке дейін, максималды орташа тәуліктік температура 23°C-тан жоғары. Запорожьеде жылдың ең ыстық айы шілде айы, орташа ең жоғары температура 28°С, ең төменгі температура 17°С. Суық мезгіл 3,8 айға созылады, 18 қарашадан 12 наурызға дейін, ең төменгі орташа тәуліктік температура 5°C төмен. Запорожьеде жылдың ең суық айы қаңтар, орташа температура максимум -6 °C, минимум -0 °C.
Ең ылғалды маусым 13 мамырдан 11 шілдеге дейін 2,0 айға созылады, бұл күннің ылғалды болуы ықтималдығы 19%-дан асады. Запорожьедегі ең жаңбырлы күндер маусым айы болып табылады, онда орташа есеппен 7,5 күннен астам жауын-шашын 1 миллиметрден кем емес. Құрғақ маусым 11 шілдеден 13 мамырға дейін 10 айға созылады. Запорожьедегі ең аз жауын-шашынды күндер қазан айы болып табылады, онда орташа есеппен 4,2 күнде кемінде 1 миллиметр жауын-шашын түседі.
Запорожьеде жыл бойы жаңбыр жауады. Запорожьедегі жауын-шашын ең көп түсетін ай маусым, орташа жауын-шашын мөлшері 42 мм.
Жылдың желді бөлігі 5,5 айға, яғни 5 қарашадан 20 сәуірге дейін созылады, желдің орташа жылдамдығы сағатына 16,3 шақырымнан асады. Запорожьедегі жылдың ең желді айы наурыз айы, желдің орташа сағаттық жылдамдығы сағатына 18,6 шақырымды құрайды.[8]
Тарихы
өңдеу1552 жылы Литва князі Дмитрий Вишневецкий Малая Хортица аралында ағаш қамал салды. Кейінірек, Днепр өзенінің орталығында және Малая Хортицадан алыс емес жерде орналасқан Хортица аралы казактардың шоғырланған жеріне айналды, қашқын шаруалар Запорожье казактарының еркін армиясына өз еркімен бірігу үшін осында ағылды. Дәл осы аралда казактардың жақсы нығайтылған әскери лагерлері шоғырланған — Запорожье Сич пайда болды.
Қырым татарларының шексіз шабуылдарынан зардап шеккен Ресей империясы Украинамен бірігіп, Қара теңіз жерлерінде соғыс жүргізгеннен кейін Днепрдің қорғаныс желісінің құрылысын бастады. Украинаның қазіргі Запорожье облысында орналасқан бекіністер елдің халқы мен аумағын оның оңтүстік шекарасынан Қырым түбегінен татарлардың шексіз шабуылдарынан қорғауға мәжбүр болды. 1770 жылы қазіргі Запорожье қаласының аумағында Александр бекінісі салынды.
1806 жылы бекініс қала мәртебесін алып, Александровск атауын алды. Бұл уақытта қала халқының басым көпшілігі саудамен, егіншілікпен және ұсақ қолөнермен айналысады. Қалада үш кірпіш зауыты мен шошқа май шығаратын зауыт жұмыс істеді.
Қала темір жол салынғаннан кейін одан әрі дамуға ие болды. Александровск Запорожьедегі ең ірі көлік орындарының біріне айналды. Ауыл-шаруашылық машина жасау, ұн тарту өндірісі дамыды. 20 ғасырдың басында электр станциясы іске қосылды, қала орталық су құбырына ие болды, қалада 47 зауыт пен фабрика жұмыс істеді. 1913 жылы Александровск халқының саны 63 мың адам болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты өнеркәсіп майданға жақын аумақтардан эвакуацияланды. Ригадан Александровскіге сым зауыты, Петроградтан ұшақ қозғалтқыштарын шығаратын зауыт эвакуацияланды. Александровскіге көшірілген халық пен босқындар есебінен қала халқы күрт өсті.
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Александровск соғыс қимылдарының аренасына айналды. Қаладағы билік үнемі өзгеріп отырды, бірақ 1921 жылы ол большевиктердің қолына өтті. Сол жылы қала өзінің қазіргі Запорожье атауын алды.[9]
Өнеркәсібі
өңдеуЗапорожье – Украинаның ірі өнеркәсіптік қалаларының бірі. Онда республикалық маңызы бар машина жасау, энергетика және металлургия кешендері шоғырланған. Қаланың өнеркәсіптік әлеуеті 290-нан астам кәсіпорынды құрайды.
Бірақ жыл өткен сайын ірі кәсіпорындар азайып барады. Олардың кейбіреулері өндіріс қарқынын айтарлықтай төмендеткен, зауыт алаңын жалға беруде, ал көпшілігі әлдеқашан жабылып қалды немесе қирандыға айналды.[10]
Ең ірі кәсіпорындар:
- металлургиялық зауыттар – «Запорожсталь», «Днепроспецсталь», Запорожье алюминий зауыты, Запорожье титан-магний комбинаты, Запорожье ферроқорытпа зауыты, Запорожье құю-механикалық зауыты.
- Машина жасау зауыттары — Мотор Сич, «Көтергіш-көлік машиналары зауыты» ЖШҚ — Украинадағы ең ірі кран зауыттарының бірі, аспап зауыты, Запорожье ауыр кран жасау зауыты.
Запорожьеде 21 базар мен 12 сауда алаңы бар.[11]
Транспорты
өңдеуЗапорожье — Украинаның оңтүстігіндегі маңызды көлік торабы. Қаланың көлік инфрақұрылымы сыртқы байланыс бағыттарын, ішкі көлік желісін және қоғамдық жолаушылар көлігі желісін қамтиды.
- Теміржол көлігі — Запорожье Приднепровск темір жолына жататын темір жол қатынасының негізгі нүктесі. Қалада екі темір жол вокзалы бар: Запорожье-1 және Запорожье-2.
- Автомобиль көлігі — Қаланың сол және оң жағалауы арасындағы көлік қатынасы ДнепроГЭС бөгеті және Хортица арқылы өтетін көпірлер арқылы жүзеге асырылады. Қала аумағын маңызды көлік артериялары кесіп өтеді: республикалық маңызы бар маршруттар – Н08, Н23, Н15; Еуропалық бағыт E105; халықаралық маңызы бар жол М14. Жолаушыларды қалааралық автобуспен тасымалдау үш автостанса және бір автовокзал арқылы жүзеге асырылады.
- Әуе қатынасы — Әуе қатынасын қаланың солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан Запорожье халықаралық әуежайы қамтамасыз етеді. 2017 жылы жаңа заманауи терминалдың құрылысы басталды.
- Су көлігі — Су көлігімен жүк және жолаушылар тасымалына «Емен тоғайы» өзен стансасы және Днепр су электр станциясының төменгі және жоғарғы бассейндерінде сәйкесінше Днепрдің сол жағалауында орналасқан өзен порты қызмет көрсетеді.[12]
Білім және ғылым
өңдеуҚаланың мектеп жүйесінде халықтың сұранысын қанағаттандыратын мекемелер желісі дамыған. 120 жалпы білім беру мекемесі бар. Қабілетті және дарынды балаларды дамытуға арналған білім беру мекемелерінің желісі жетілдірілуде. 16 гимназия, 10 лицей, 2 колледж, 30 оқу кешені бар.
Қаланың жоғары және кәсіптік оқу орындарының желісін аккредиттеудің І-ІV деңгейлі 17 оқу орны, 16 кәсіптік білім беру ұйымдары құрайды, онда 45 мыңға жуық студент оқиды.
Жоғары оқу орындары аймақтағы жоғары білімді әлемдік және еуропалық білім кеңістігіне кіріктіру және Болон процесінің талаптарына сәйкес стандарттау бойынша жұмыстар жүргізуде. Мемлекеттік тапсырыс бойынша оқу орындарының саны ұлғайтылды.
Запорожье ұлттық университеті, Запорожье ұлттық техникалық университеті, Запорожье мемлекеттік инженерлік академиясы, Запорожье медициналық университеті, Запорожье заң институты және Запорожье экономика және ақпараттық технологиялар институты сапалы білім беруде.
Запорожье жоғары оқу орындары бар халықаралық қатынастардың кең спектрі студент жастарға жоғары оқу орындарында, коммерциялық фирмаларда және Германия, Польша, Финляндия, Швейцария, Венгрия, Ұлыбритания, Испания, Грециядағы ең танымал кәсіпорындарда тағылымдамадан өту кезінде өз мамандықтары бойынша жаңа білім мен дағдыларды алуға мүмкіндік береді.[13]
Денсаулық сақтау ісі
өңдеу.JPG)
Бүгінгі таңда Запорожье қаласының медицинасы кең ауқымды ауруханалар, диспансерлер, перзентханалар, санитарлық бөлімшелер, дәріханалар мен фельдшерлік пункттер жүйесі болып табылады. Дәрігерлер мен фармацевттерді Запорожье мемлекеттік медицина университеті дайындайды. Дәрігерлердің біліктілігін арттыруды Запорожье медициналық жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру академиясы жүзеге асырады.
Қала тұрғындарына медициналық көмекті 33 емдеу-алдын алу мекемелері көрсетеді, оның ішінде: 9 қалалық аурухана, 3 балалар ауруханасы, 5 ересек және 2 балалар емханасы, 5 перзентхана, 7 стоматологиялық емхана, жедел және шұғыл медициналық көмек көрсету ауруханасы, және қалалық денсаулық орталығы.[14]
Мәдениет және өнер
өңдеу
- В. Г. Магар атындағы академиялық облыстық украин музыкалық-драма театры — В. Магар атындағы Запорожье музыкалық-драма театрының ғимараты - монументалды кеңестік классицизм дәуіріндегі сәулет өнерінің туындысы. Ол 1953 жылы сталиндік ампир стилінде тұрғызылған, пилястрлармен және барельефтермен, сылақпен әдемі боялған, жарқыраған хрусталь люстралармен, сондай-ақ эксклюзивті мозаикалармен безендірілген. Музыкалық-драма театры 1929 жылдан бері жұмыс істеп келеді және ол ұзақ уақыт бойы Н. Щорстың атын алып жүрді. Бірақ 2003 жылы театрға В. Магар есімі берілді. 2004 жылы В. Магар атындағы театрға «академиялық» мәртебе берілді.[15]
- Академиялық жас көрермендер театры — Запорожье академиялық жас көрермендер театры (Жастар театры) 1979 жылдың 20 қарашасынан бастап жұмыс істейді. Спектакльдер ересектерге де, балаларға да арналған. Жастар театрының заманауи репертуарында әртүрлі жанрдағы классикалық және заманауи қойылымдар (комедиялар, драмалар, жеке спектакльдер, музыкалық қойылымдар, балаларға арналған спектакльдер) бар.[16]
- Облыстық қуыршақ театры — Запорожьедегі кәсіби қуыршақ театры 1939 жылы 27 наурызда құрылған. Соғыс театрдың жұмысын тоқтатты, бірақ 1946 жылдың басында ол қайтадан спектакльдерді көрсетті. 1952 жылдан бастап қуыршақ театры облыстық филармонияның құрамына еніп, 1970 жылы ғана тәуелсіздік алды.[17]
- «Запорожье казактары» ат спорты театры — «Запорожье казактары» ат спорты театры Запорожьеде 90-жылдардың басында жұмыс істей бастаған фольклорлық-этнографиялық ат театрының бағдарламасын ұсынады. Театрландырылған қойылым импровизацияланған сахнада өтеді, бағдарламада секіру, атқа міну трюктері, арапникпен (қамшы) жұмыс, қызықты казак ойындары мен сауықтыру шаралары бар.[18]
Запорожьеде көптеген қызықты мұражайлар бар. Олардың қатарында автокөліктерді ғана емес, сонымен қатар ұшақтарды, сондай-ақ ойыншық машиналарды да ұсынатын өзінің коллекциясымен таң қалдыратын Фаэтон ретро автомобильдер мұражайы бар. Тағы бір мәдени орталық — Богуслаев техникасының мұражайы-әр дәуірдегі көптеген экспонаттармен таң қалдырады. Бұл-әскери техника, велосипедтер, мотоциклдер, ұшу аппараттары, сондай — ақ «Мотор-Сич» компаниясы шығарған қару-жарақтың барлық түрі бар.
Жергілікті мәдениет пен тарихпен танысуға қолайлы тағы бір орын – Запорожье облыстық тарихи-өлкетану мұражайы.
Сонымен бірге қаладағы Илья мен Алексей Бурлайдың қолданбалы керамика және кескіндеме мұражай-галереясы — өзінше ерекше әлеуметтік құбылыс болып табылады.[19]
Спорт
өңдеуҚалада жеңіл атлетика манеждері, бассейндер, ескек есу және су спортына арналған базалар, теннис корттары, жасанды жабындары бар спорт алаңдары, «Запорожьеалюминийбуд» спорт үйі, «Юность» спорт сарайы, заманауи «Славутыч Арена» футбол стадионы бар.
Запорожье клубтары гандбол, баскетбол, волейболдан елдің жоғары дивизиондарында ойнайды. ЗТР, «Мотор» — гандболдан ерлер суперлигасында, «Ферро-ЗНТУ» — баскетболдан ерлер суперлигасында, «Козачка-ЗАЛК» — Украинаның әйелдер баскетбол суперлигасында, «Орбита-Университет» — волейболдан әйелдер супер лигасында.
2015 жылға дейін «Металлург» футбол клубы Украина Премьер-Лигасына қатысты. 2016 жылдың наурызында футбол клубы кәсіби турнирлерге қатысудан шеттетілді.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Город Запорожье https://wikiway.com/ukraina/zaporozhe/
- ↑ Географическое положение и население https://life.zp.ua/about-zaporozhye
- ↑ О городе Запорожье https://101hotels.com/recreation/ukraine/zaporozhye/about Мұрағатталған 1 шілденің 2023 жылы.
- ↑ Население Запорожье https://population-hub.com/ru/ua/population-of-zaporizhia-6150.html
- ↑ Запорожье http://travellers.ru/city-zaporozhe-2 Мұрағатталған 3 шілденің 2023 жылы.
- ↑ Численность населения в городе Запорожье https://index.minfin.com.ua/reference/people/town/zaporozhe/
- ↑ Запорожье http://www.profi-forex.org/wiki/zaporozh-e.html
- ↑ Запорожьедегі жыл бойынша климаттық және орташа ауа райы. Тексерілді, 9 мамыр 2024.
- ↑ История города Запорожье — кратко https://www.istmira.com/drugoe-razlichnye-temy/16068-istorija-goroda-zaporozhe-kratko.html
- ↑ Заводы, которых больше нет: как промышленные гиганты https://dzen.ru/a/YRpj7LHxxjp60ZBj
- ↑ Запорожье https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/13030
- ↑ Запорожский городской совет. Официальный сайт https://zp.gov.ua/ru/page/pasport-mista Мұрағатталған 21 қыркүйектің 2023 жылы.
- ↑ Образование и наука https://life.zp.ua/obrazovanie-nauka
- ↑ Здравоохранение Запорожья https://life.zp.ua/zdravoohranenie-zaporozhja
- ↑ Музыкально-драматический театр им. Магара https://www.votpusk.ru/country/dostoprim_info.asp?ID=10805
- ↑ ЗАПОРОЖСКИЙ ТЮЗ https://www.kino-teatr.ru/teatr/1039/
- ↑ Достопримечательности Запорожья / Театры Запорожья / Театр Кукол https://www.komandirovka.ru/sights/zp/teatr-kukol/
- ↑ Запорожский конный театр, «Казацька залога» (этнографический комплекс, школа верховой езды), ТОВ «Запорізькі козаки» https://zabor.zp.ua/Kultura/podrobno/taetr_kony.htm
- ↑ Экскурсия по достопримечательностям культуры Запорожья. https://www.orangesmile.com/destinations/zaporizhzhya/culture--1060168.htm