Иван Андреевич Крылов

Иван Андреевич Крылов (13 ақпан, 1769, Мәскеу -21 қараша, 1844, Санкт-Петербург) - орыс жазушысы, драматург, көрнекті мысалшы ақын.

Иван Андреевич Крылов
Иван Андреевич Крылов
Дүниеге келгені:	13.2.1769 Мәскеу
Қайтыс болғаны:	21.11.1844 Санкт-Петербург
Мансабы:	ақын, мысалшы

Крылов есімі орыс жұртшылығына күлдіргі-сықақ жанрдағы шығармалары мен мысалдары арқылы белгілі болды. Ол әсіресе мысал жанрында орыс әдебиетін жаңа сатыға көтеріп, әлемге есімі танылды.

Шығармашылығы

Әдебиеттегі сын-сықақшылық жолын сахналық туындылардан бастаған Крылов «Кофе ұнтақтағыш» күлдіргі операсын, «Филомела» трагедиясы мен «Құтырған үйелмен», «Жиһазды дүкен», «Қыздарға өнеге» комедияларын, «Каиб» повесін жазды. Өзі өмір сүрген қоғамдық құрылыстағы кеселді құбылыстар мен кері тартпа тіршілікті, зорлық-зомбылықты, адамдар мінездеріндегі олқылықтар мен қарым-қатынастарындағы кереғар қайшылықтарды, ұры-қары, жатып ішер жалқау, алаяқ, жемқор, мақтаншақтарды сынға алып, әшкере етуді мақсат еткен сатиралық «Рух жаршысы», «Көрермен» журналдарын шығарып тұрды.

Абай және Крылов

Ақындық жолында негізінен реалистік шындықты ту еткен Абай орыс ақынының мысалдарынан өзі күнде көріп, зығырданын қайнатып жүрген қазақ ауылындағы жат қылықтар мен өрескел надандықты жеріне жеткізе әшкерелеп, әжуа, мазақ етудің қуатты құралын тапқандай. Табиғатында тілінің ілмешегі бар, әзіл-сықаққа бейім Абай, енді сонау Эзоп, Федр, Лессинг, Лафонтеннен бері қарай келе жатқан уытты да ұтымды, оқырман қауым тез ұғынып, жеңіл қабылдайтын қарапайым сюжеттерді айызы қанған сезіммен аударуға кіріскен. Өйткені хайуанаттар тіршілігі, солардың өзара айтыс-талас түріндегі қысқа әңгімелері арқылы қазақ жұрты ішінде де бел алған біраз кемшілік-кесапаттардың бетін ашуға, ел арасындағы атқамінер пысықайлардың, қотанындағы аз малдың буына семірген, бос кеуде мақтаншақтардың, жақсы мен жаманды ажырата алмайтын көп наданның, әкімдер алдында бас изеуден басқаны білмей шыбындаған жарамсақтардың, «Үйден үрген итке ұқсап» бас пайдасы мен «шен-шекпен ушін туған халқын талауға әзір жылпостардың кеселді қылықтарын әшкерелеуге мүмкіндік мол екенін көре білді. Бұрын қазақ арасына көп тарай қоймаған бұл жаңа жанр тыңдаушыны оқыс сюжетімен қызықтыра түсетінін түсінді. Олар ауызша айтуға да, жаттауға да жеңіл. Абай Крыловтан барлығы 13 мысал аударған. Рас, олардың барлығын бірдей бірыңғай таза аударма деу де қиын. Ақын көп ретте Крылов мысалының жалпы мазмұнын алады да, өзінше еркін баяндайды. Абайда дәл, көшірме-аудармадан көрі сарындас-аударма басым. Ақынның бұлайша еркін кетуіне орыс әдебиетіндегі мысал жанры мен қазақтың мысал-өлеңінің жанрлық, техникалық ерекшелігі себеп болса керек. Абай мен Крылов мысалдарын сан қайтара оқып, алыс-жақын қасиеттерін, көркемдік, мазмұндық, стильдік айырмашылықтарын салыстыра зерттеген М. О. Әуезов осы айырмашылықты ап-айқын етіп көрсетіп берген: «Ал, анық әдебиет жуйесінің көзімен қарағанда, орыс әдебиетінде мысал (басня) стих (өлең) емес. Ол өзі бөлекше жанр. Оның жол өлшеулері өлеңге тән өзгешеліктей боп шумаққа да бөлінбейді. Әр кезде сөйлеп айтатын ауызша әңгіме, халықтық әңгіменің нақышты, ырғақты қара сөзіне бейім келеді. Қысқа қайырылған, өте мазмұнды жауаптасу, қағысулар оқиғалы желіге құрылады.

Мысал – қазақ әдебиетіндегі жаңа жанр

Ал Абай мен Алтынсарин немесе басқа қазақтың аудармашылары болсын, бәрі де Крылов мысалының осы ерекшелігін дәл бермеген. Қазақша аударылуда орыс әдебиетінің бұндайлық бөлекше жаңа жанры қазақшада бөлекше жанр тудырмайды. Кейбір аудармалар қазақтың төрт жолды шумағы бар 11 буынды өлеңімен аударылған. Абай мен Алтынсарин жеті-сегіз буынды жыр алуандас өлеңмен айнымас өлшеуге бағындырып, қысқа жолмен аударады. Сол себепті сырттай салыстырып қарасақ та, мысалы, Крыловтың «Ворона и лисица» дейтін шығармасы жиырма алты жолға бөлінсе, Абай мен Алтынсаринде елуден аса жолдан құралады. Крыловтың мұраларының оның әңгімесі мен сатиралық-әжуалық ең қымбатты ішкі мәнін алады да, Абай оның сыртқы түр өзгешелігін көп құнттамайды» . Осыған қарағанда Абай да, Алтынсарин де қазақ оқырманы үшін мысалдың өлең түріндегі нұсқасы қажеттірек, ұғымдырақ деп есептеген болулары керек. Олар қазақ жұртына қара сөзден гөрі дәстүрлі өлең түріндегі мысалдардың тез тарап, тез жатталатынын ескергені сөзсіз. Абай Крыловтан аударған 5 мысалын ерекше жоғары бағалаған. Олар: «Есек пен бұлбұл», «Қарға мен бүркіт», «Шегіртке мен кұмырсқа», «Піл мен канден», «Түлкі мен қарға». Ал қалған 8 мысалды қатты сынап, оларды Абай аудармасы болмауы мүмкін деген күдік айтқан. Бірақ, сөйте тұра, Крыловтың 13 мысалын Абай аударған мысал-өлеңдер ретінде өзі дайындап бастырған 1933 жылғы жинаққа, одан кейін тікелей өз басшылығымен әзірленген ақын шығармаларының 1957 жылғы екі томдық толық жинағына енгізген. Оның үстіне бұл мысалдар Абайдың 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген тұңғыш жинағы мен Мүрсейіт қолжазбаларында Абай аудармасы деп көрсетілген. Сондықтан ақынның Әуезов сынаған 8 мысалын кейінгі жинақтардан шығарып тастауға әзірге ешқандай негіз жоқ.

Крылов мысалдарының ерекшелігі

Жоғарыда көрсетілгендей, Абайдың Крыловтан жасаған аудармаларын шартты түрде көшірме-аударма және сарындас-аударма деп екі топқа бөлуге болады. В. Г. Белинский Крылов мысалдарын өлеңдік өрнегіне, шеберлік сипатына қарай:
а) өсиет (мораль), ақыл-кеңес айтуға,
ә) өсиет аралас ақындық шабытпен жазылған,
б) шынайы көркем туындылар деп бөлсе, Абай өсиетшіл мысалдарға көп көңіл бөлмеген.
Сол сияқты Крыловтың үшінші топтағы аса көркем туындыларына да онша бой ұрмай, көбіне екінші топтағы шығармаларын аударған. Оның басты себебі бұл мысалдардың қазақ өміріне тақырып, мазмұн жағынан неғұрлым жақынырақ тұрғандығында болса керек. Өйткені, Әуезов айтқандай, Крылов мысалдарының «ең қымбатты ішкі мәнін ғана алып», өзінше, басқа түрмен, төл туынды дерлік дүние жазған Абайды орыс мысалшысы шығармаларының көркемдік шеберлігін жеткізе алмаспын деп қауіптенген болуы керек деп айыптай алмаймыз. Қайта, керісінше, кейбір мысалдардың қазақша нұсқасы түрлік, мазмұндық жағынан жетіле, байи түскенін кереміз. Ақын өзі аударған мысалдардың көпшілігіне түпнұсқада жоқ сөздер мен тіркестер, тұтас көріністер баяндалатын шумақтар қосып, толықтырып, байытып отырған. Мысалы, «Есек пен бұлбұл» мысалында Крылов әңгімені бірден есек пен бұлбұлдың кездесуінен бастаса, Абай түпнұсқада жоқ:

 «Тойған есек шөпті оттап маңайдағы,
Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы.
Қаңғырып өлкені ерлеп келе жатып,
Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы...» -

деген жаңа шумақпен бастайды. Алдымен Есектің тойып, көңлі тасып, өзіне өзі риза болып, ерекше бір мамыражай күйде ерігіп келе жатқанын білдіру арқылы оның сұлу ән, ғажайып әсем үн тыңдау үшін емес, әшейін ермек үшін сөз бастағанына көз жеткізіп алады. Мысалдың түйіндеуі де өзгеше. Абай Крыловтың бір жолдық тұжырымын бұлбұлдың өте табиғи, бір шумақтық сөзімен аяқтайды. Осындай өзгешеліктерді екі мысалшының «Жарлы бай», «Шегіртке мен құмырска», «Қарға мен бүркіт» мысалдарынан да көреміз. «Қарға мен бүркітте» Крылов қашан да үлкен ұры құтылады, кіші ұры тұтылады деген ойды айтпақ болса, Абай бұл тұжырымды әлдеқайда кеңейтіп, салмақтандыра түседі. Алайда әңгіме ұрлық туралы емес, әркімнің әлі, күш-қуаты туралы, оның қоғамдағы орнын танытады.

 «Азат басың болсын құл,
Қолдан келмес іске ұмтыл», -

деп тұжырымдайды ол. Сол сияқты «Бақа мен өгіз» мысалын да әңгімені тікелей оқиғадан бастайтын Крылов шығармасында жоқ төл шумақпен өрбітеді де, орыс ақынының қоғамның әр түрлі топтары бірдей бола алмайды деген пайымдауын жиып қойып, мысал-өлеңін«босқа таласып, қолыңнан келмейтін іске ұмтылма» деп түйіндейді. Кәдімгі «Аяз әліңді біл» деген халық санасына әбден сіңіп, ережеге айналған, бұқара түсінігіне тонның ішкі бауындай жақын философия.
Абай Крылов мысалдарын аударып, орыс мысалшысының есімін қазақ халқына таныстырып қана қойған жоқ, надандық пен зорлық-зомбылыққа, адам мінезіндегі жат қылықтарға қарсы күресте қуатты құрал ретінде пайдалана отырып, оны жетілдіре, байыта, ұштай тұсті. Көп ретте орыс мысалшысының шығармаларымен сарындас-аударма жасап, төл туынды дерлік өлеңдерді дүниеге әкелді.

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Ivan Krylov

«Родоводта» бұл тұлғаға қатысты шежіре бар: Иван Андреевич Крылов