Имантай Сәтбайұлы

Имантай Сәтбайұлы (1845, бұрынғы Ақкелін болысы, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы - 1928, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Сәтбаев ауылдық округі) - Қаныш Сәтбаевтың әкесі. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Ауыл молдасынан арабша сауатын ашқан соң 17 жасында Омбы қаласындағы Әбдірахим медресесінде үш жыл оқып, араб, парсы, шағатай тілдерінде кітап оқитындай деңгейде білім алған. Имантай бұдан кейін ұстаз алдында отырып, жүйелі түрде оқымаған. Алайда, онымен әңгімелескен адамдардың ауызекі айтқан, кейбірінің жазып қалдырған естеліктерінде Имекеңнің тілі орамды, ақыл-ойы терең, туған жұртының ескі тарихын, өлең-жырларын жақсы білумен бірге, заман аужайын жете танып, бағыт-бағдарын пайымдай алатын әрі байсалды мінезге ие, мейірімді, парасатты жан болғандығы айтылады. Имекеңнің 83 жас жасаған ғұмырында қазақтың ауыз әдебиетінің үлгілерін көп жинап, сол іспен арнайы шұғылданған орыс зерттеушілеріне де қолғабыс еткені туралы кейбір деректер мұрағаттарда сақталған.

Бұқар жырау Қалқаманұлының өмірі мен мұрасының кейбір деректерін хатқа түсірген. Бұл деректерді Санкт-Петербург қаласындағы И.Н.Березин мұрағатынан академик Ә.Х.Маргұлан тауып, Ш.Ш.Уәлихановтың орыс тілінде 5 томдық шығарма жинағының 1-томында (Алматы, 1961) жариялады. Земство статисі, тарихшы, профессор Ф.А.Щербинаның экспедициясына Олжабай би Толыбай ұлы (1709-1783) туралы мәліметтер жинауға көмектескен. Марғұлан Қаныш Сәтбаев туралы жазған «Зор ғалым, сүйікті азамат» атты мақаласында «Имантай Омбыда оқыған кезде Шоқан Уәлихановпен танысып, жақын араласып, онымен бір пәтерде біраз уақыт бірге де тұрған деген мәлімет келтіреді» («Қазақстан мектебі», 1969, №4). Имантай кезінде Уәлихановтың досы Г.Н.Потанинмен де (Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина, 1972, 23-бет) сыйлас болған. Оның ауылында ағайынды өлкетанушы В.Н. және А.Н. Белослюдовтар жиі болып, емделіп, демалыстарын өткізген. Имантай бәйбішесі Нұрым Тасболатқызынан Күнше есімді бала көрген, бірақ ол жас кезінде қайтыс болады.

Бірнеше жыл өткесін екінші рет өзінен едәуір кіші Әлимәға үйленген; одан Ғазиза, Ғазиз (Бөкеш), Қаныш атты балалары болған. 19 ғасырдың аяғы мен жаңа ғасырдың бас кезінде Имантай Ақкелін болысының Халық соты болып (яки бұрынғы би міндетін атқарушы) еңбек еткен. Алайда, Имекеңнің қазылық қызметі жайында деректер аз. Ауыл ақсақалдарының ауызекі әңгімелерінде бұл қызметті жасы алпысқа іліккенше атқарғандығы айтылады. Мейлінше әділ болып, төрелік айтушыға ұсынылатын сыбаға, бәсірелерге қызықпаған, нашарларға қиянат жасаушыларға қатал болып, керісінше, қорғансыз мүсәпірлерге ара тұрған. Би ауылы Сібір қиырындағы айдаудан қашқан мұсылман кавказдықтарға қамқорлық жасап, кейбіріне ат мінгізіп, киіндіріп, азық беріп аттандырған. Солай етуді адамшылық парызы санаған.

Имантай затында сауыққұмар кісі болған, домбырада шебер ойнап, ойын-тойларда тыңдаушы қауым қолқаласа, ән де салған. Көне заман қисса-дастандарын жақсы білген, кейбірін жатқа айтқан. «Зарқұм», «Қызыл табан Хасен», «Шәкірат» сияқты қиссаларды мәнерлеп айтатын жыршыларды ауылына шақырып, сый-сияпат жасап, күллі ауыл-аймағымен тыңдауды машық ермекке айналдырған. Жасырақ кезінде ол аңшылық, аушылық (құсбегілік) кәсіпке жақын болса да ән-жырды, сөз өнерін қастерлегендей ұзақ ынтықпаған. Аңшылықтың барлық түрінен мергендікті артық санаған. «Қыран құс пен құмай тазылар бабы келсе қашқан аңды күші асып, әлімжеттікпен алады. Ал, түзу мылтық иесі қиядағы аңды мергендікпен атады...» - деген нақыл сөз сол кісіден тараған-мыс. Өз ауылының шаруа қамына да бертінде араласпай, үлкені Ғазиздің мойнына артқан. Уәлиханов 1865 жылы Жетісуда дүние салғанда, әкесі Шыңғыс сұлтан Арқадағы Көкшетаудан қияндағы Тезек төренің ауылына, сүйікті ұлы жерленген Алтынемелге ретті кісілер аттандырғанда, сол топтың ішінде марқұмның нағашы жұртынан 20 жасар Имантай да болған. Бұл жайт та Имантайдың жас жігіт күнінен ақыл-парасатымен өз қатарының алдыңғы легінде жүргенін аңғартады. Демек, Сегіз Сері Баһрамұлының кішкентай бөбекке ат қоярда бағыштап айтқан игі тілектерінің дені артығымен дарыған.

Анығында Имантай білек мықтылығынан білім біліктілітін, бір жұттан қалмайтын мол дәулеттен ар тазалығын артық көріп, имандылық пен адамгершілік жолды өзіне мұрат еткен. Соңынан ерген інілері мен өз ұрпағын тек қана ізгілік жолға бастаушы болған. Сондықтан да оның билігі үстем болған екі ауылдан білімді азаматтар көптеп шыққан... Имантайдың қартайған кездегі арманы мұсылманшылық парызын өтеп, Меккеге бару болыпты. Атеистік насихат саясатқа айналып, дінсіздер қауымы бел алып тұрғанда балалары дінқуар әкесінің тілегін орындай алмаған. Имантайды көрген, бірнеше мәрте мәжілістес болған Марғұлан «...Қаныштың өз әкесі Имантай - ақылды, момын, терең ойлайтын, әр нәрсені ақылмен, сабырмен шешетін кісі болатын. Көп жасаған өмірін ол кісі ескі заманның әділетсіз зұлымдық істеріне қарсы қойып, жәбірленген, жапа шеккен адамдарға көмек көрсетуді зор мақсат еткен. Имекеңнің бұл жақсы қасиеттерін ол кісімен істес кедейлер - Қозыбағар мен Қасен жақсы білетін. Олардың бүгінгі ұрпақтары совхоз жұмысшылары Заир мен Нұрлан да ол қасиетті әлі күнге ұмытпаған» - деп жазса, академик А. Қайыпов «... Имекең ұзын бойлы, ат жақты, қыр мұрын, селдір шоқша сақалы бар, өткір қой көзді, қараторы, келбетті кісі..» - деп («Қаныш аға», Алматы, 1989; 303-бет) сипаттаған. Имантайдың зираты Шадыра мекенінде (Теңдік, қазіргі Сәтбаев ауылы); 1904 жылы дүниеден өткен Әлимә да сонда жерленген. Қаныш Имантайұлы кейін олардың басына мәрмәрден белгі қойғызып, айналасын қоршатып, ас бергізген.