Инк мәдениеті

Инк мәдениеті - орта ғасырларда Оңтүстік Америкада өркендеген жергілікті үндістан мәдениеті. Негізінен қазіргі Перу мемлекетінің аумағында таралған. Ғалымдар инктерде жазу ісінің алғашқы түрі кипу болған деп санайды. Кипу жеңіл, жұқажіп түрінде жүннен иірледі керектң мәліметтер ең алдымен цифрллық деректер, арнаулы түйіндер арқылы беріледі. Пачакамака пүтханасы табылатын бір кипудың салмағы 6 кг. Мұндай көлемді кипулерде аса көп мөлшердегі мәліметтер жиналған. Кипуды оқып берумен айналысатын арнаулы кәсіптің адамдары кипукамайоктар көптеп саналңан. Испандықтардың хабарлауына қарағанда, олар мұндай хаттарды өте тез мүдірмей оқитын болған. Инк архитектурасында сарайлар, пүтханалар, қамалдар, обсерватория мен амфитеатрлар салу кең орын алған. Тастан қаланған мүндай қүрылыстарға геометр тұрғыдан мығым, бойшаң емес формалар тәң. Зергерлік мүсіншілік өнерде бағалы металдарды кеңінен қолдану өрістеген. Испандықтар шапқыншылығы кезіндегі кездесетін қатыгездікпен жүргізілген қырғын барысында халықтың елеулі бөлігі жойылып, қалалар талқандалды. Бей-берекет тонау салдарынан көптеген мәдени жетістіктер олардың ішінде тамаша өнер бұйымдар ізсіз құрып кетті.

Еуропадағы ең бірінші Инк суреті. Перу, 1553.

Инк мемлекеті

Инк мемлекетінің туы.

Инк мемлекеті – Оңтүстік Америка жерінде орта ғасырларда өмір сүрген мемлекет. Біздің заманнан бұрын 1 мыңжылдықтан бас кезінде Ант тау жотасы мен Тынық мұхит жағалауларында ежелгі тайпалардың мәдениет ошақтары пайда болған.

Осы мәдениет ықпалымен 10-12 ғасырларда Перу жағалауының солтүстігінде аса ірі Чиму мемлекеті құрылды. Көршілес тайпаларды өздеріне бағындыру арқылы күшейген мемлекет үлкен үйлер салды мелиорация саласы дамыды.Чиму мемлекетін Инктер құлатты. Инктер 12-13 ғасырларда Урумбамба өзен бойында Куско қаласын салды. Осы аймақта 200-ден аса ұсақ қала-мемлекеттер бар болатын. Инк мемлекет көрші тайпалардан қорғану үшін Куско қала төңерегінде бірге бастады. Осы әскери одақты басқарған инктер өз жауларын талқандап, 1438 жылы қүдіретті Тауантинсуйу «кечу тілінде – дүниенің төрт елі» мемлекетін құрды.

Куско қаласы осы мемлекеттің астанасына айналды. Инктер өз билеушілері Пачакутек (1438-1471жылдары), Тупак купанки (1471-1493 жылдары), Уайн Капак (1493-1525 жылдары) тұсында көршілес аймар, чима, тағы басқа тайпаларды бағындырып, қазіргі Перу, Боливия, Эквадо, Чили, Аргентина мемлекеттері тұрған жерлерді бағындырады. Мемлекетке кечуамен қатар басқа тілде сөйлейтін көптеген тайпалар мен халықтар тұрды. Билеуші топ инктер патшаның тәкелей ұрпақтары және 4 артықшылықты инктер (ерекше қызметі үшін құлақтарына алтын сырға тағуға рұқсат алғандар) болып екіге бөлінеді.Мемлекет билеушісі Сапа Инк (Дара Инк) деп аталып оның билігі шексіз (саяси, әкімшілік, сот, әскер дін тағы басқа) болды.

Ол Күн құдайының (Инти) жаралған деп саналады.

Инти Райми, Куско.

Интидің түсі көк жасыл түсті изумруд пен оюлы алтын дөңгелек болды. Оған арнайы Күн храмы салынып, тек жоғары билеуші ғане кіре алады. Инктер сондай-ақ жерге (Мама пача), суға (Мама Коча) табынды. Инк қоғамы қауым (айлью) болып өмір сүрді. Олар жерді бірігіп пайдаланады. Жер көлемі отбасы мүшелерінің санына қарай жыл сайын қайта қаралып отырады. Жиналған өнімнің 2/3 бөлігі мемлекет пен діни қажеттерге жұмсалды. Қауым мүшелері һз араларынан жауынгерлер шығарады, мемлекетке тегін жұмыстар, (сарай, храм, бекіністермен көпір салу, арна қазу) атқарады. Инктер жер өңдеуде күрделі суландыру жүйесі мен тыңайтқыштарды пайдаланды. Тау етектерінен су жоғары қарай сатылық жүйе мен (терраса) шығарылды. Жүгері, картоп, бұршақ, асқабақ, мақта ананас, банан өсірді. Қолөнер жақсы дамыды. Ет, жүн алу үшін және жүк тасуға ламаларды пайдалнды. Жылды 4 маусымға, 12 айға бөлді, адам сүйегіне опперация жасады. Куско қаланы түпкір түпкірімен байланыстырған 15 мың,км жақсы жолдар болды. Хат тасу эстафета арқылы тез жеткізіліп отырды.

Билеуші Уаин Капак өліп үлкен ұлы Уаскар (1525-32) таққа отырғаннан кейін елде ішкі толқулар орын алды. Қайтыс болған билеушінің некесіз ұлы Атауалып (1532-1533) оған бағынбай қаңқұйлы соғыс басталды. Соғыста Атаулып жеңіске жетіп, Уаскар өлтірілді. 1520 жылдан бастап испандар Американы отарлай бастады. Испандар 1532 ж. 16 қарашада болған шайқаста Атауальпті тұтқынға түсірді. Билеушіні босату үшін инктер испандарға бір бөлме толған алтын, екі бөлме күміс берді. Бірақ испандар оны тұншықтырып өлтіріп, Куско қаласына кірді. Инктер қарсылығын жалғастырып, таулы аудандарда жаңа Инктер мемлекетін құрды, ол 1570 жылға дейін өмір сүрді. Отаршыларға қарсы Инктер мемлекетін қалпына келтіру үшін болған азаттық күрестері 1780 жылға дейін созылды.

Дереккөздер

• Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы, ІV том
• Инка Гарсиласо де ла Вега, История государства Инков, Л., 1974
• История Латинской Америки, М., 1991