Машина

Машина, Мәшине (франц. machіne, лат. machіna) – механикалық қозғалысқа түсіп, энергия, материал және ақпарат түрлендіруге арналған құрылғы. Мәшиненің негізгі міндеті – еңбекті жеңілдету және оның жұмыс өнімділігі мен сапасын арттыру үшін адамның өндірістік қызметін ішінара немесе толықтай алмастыру. Атқаратын қызметіне қарай: энергетикалық, жұмыстық және ақпараттық мәшинелер болып ажыратылады. Энергетикалық мәшинелер кез-келген энергия түрін механикалық энергияға түрлендіреді. Оларды мәшине-қозғалтқыштар деп те атайды. Бұларға электр қозғалтқыштары және электр генераторлары, іштен жанатын қозғалтқыш, турбиналар, піспекті (поршеньді) және бу мәшинелері, т.б. жатады. Жұмыстық мәшинелер заттың (материалдың, т.б.) пішінін, қасиетін, күйін, орналасу қалпын өзгертуге арналған. Оны технологиялық мәшине (металл кесу станогы, тоқыма станогы, құрылыс мәшинесі, т.б.), көлік мәшинесі (автомобиль, ұшақ, т.б.) және тасымалдау мәшинесі (конвейер, элеватор, көтергіш кран, т.б.) деп ажыратады. Ақпараттық мәшинелерғе есептеуіш мәшинелер мен құрылғылар, механикалық интеграторлар, т.б. жатады. Адамның тікелей әсер етуінсіз жұмыс істейтін мәшине түрі мәшине-автоматтар немесе жай автоматтар өндірісте кеңінен қолданыс тапты. Белгілі бір технологиялық процесті орындайтын әрі өзара тізбектей жалғасқан мәшине-автоматтар автоматтық желі құрайды.

Темекі айналдыратын машина

Пружина жасайтын машина

Ұзын заттар көтеретін машина

Тас кесетін машина

Тарихы

Бірқатар қарапайым машиналар (тірек, доңғалақ, блок) біздің заманымызға дейінгі уақыттан бері белгілі.

Күрделі машинаның алғашқы белгілі прототипі, энергияны бір түрден екінші түрге түрлендіруге арналған құрылғылар ретінде, ежелгі мысырлықтар мен парсылар суару үшін қолданған су дөңгелегі болды. Бұл механикалық құрылғы құлаған судың (гидроэнергияның) энергиясын айналмалы қозғалыс энергиясына айналдыруға қызмет етті.

Ежелгі дәуірде машиналар механикалық құрылғылар ретінде адамның мүмкіндіктерін күшейту үшін бір нүктеге қатысты қолданылды: көтергіш блоктар, иінтірек, доңғалақты вагондар, қамыр илейтін машина, бұрандалы пресс, шнек (Архимед бұрандасы). Қарапайым тіректер де машиналар болып саналды. Күрделі машиналардың прототиптері, мысалы, Геронның бу машинасы сияқты, көпшіліктің көңілін көтеруге қызмет етті.

Рим империясы кезінде машиналардың құрылысы архитектураға қатысты және қолданбалы сипатқа ие болды. Инженерлердің негізгі күш-жігері әскери-техника мен қол құралдарын, лақтыру құралдарын, тас блоктарды кесуге арналған құрылғыларды жетілдіруге бағытталған.

Кейінгі Рим империясы мен ортағасырлық Батыс дәуірінде "машина" сөзі тек қоршау құралдарына қатысты болды.

1774 жылы Джеймс Уотттың әмбебап бу машинасын жасауы техникалық революцияны және барған сайын жеделдетілген технологиялық прогресті бастады. 1889 жылы Густаф де Лаваль ойлап тапқан бу турбинасы, 1870-1890 жылдары ішкі жану қозғалтқышы (газ — Николаус Отто, бензин — Готтлиб Даймлер және Карл Бенц, Дизель — Рудольф Дизель), 1889 жылы Михаил Доливо — Добровольский-айнымалы ток қозғалтқышы.

Жаңа машиналардың жұмыс істеуі механика, термодинамика, электромагнетизм құбылыстарын кеңінен қолдана бастайды. Техникалық нысандар физикалық тұрғыдан күрделі болады. Техникалық құрылғылардың жекелеген түрлерін белгілеу үшін "аппарат", "аспап" терминдері енгізіледі.

Тарихи тұрғыдан алғанда, машина жылжымалы бөлшектері бар және механикалық энергияны түрлендіруге қызмет ететін құрылғы ретінде жіктелген. Алайда, электрониканың пайда болуымен және дамуымен қозғалмалы бөлшектері жоқ машиналар пайда болды.

Машина бөлшектері

Машина бөлшектері – машиналардың, приборлардың, аппараттар мен тетіктердің, т.б. одан әрі бөлшектеуге жатпайтын тұтас тетігі (бұранда, білік, тегершік, күпшек, серіппе, муфта, т.б.). Машина бөлшектерінің саны машинаның күрделілігіне байланысты өзгеріп отырады (бірнеше ондаған мыңға жетеді). Әр түрлі машиналарда пайдаланылатын бөлшектердің кейбіреулері өзара ұқсас, ал кейбіреулері тек жеке машина түрлеріне ғана тән. Осыған байланысты машина бөлшектері негізгі екі топқа (ұқсас және арнайы бөлшектер) жіктеледі.

Машина жасау

Машина жасау – ауыр өнеркәсіптің еңбек құралдарын, тұтыну заттарын және қару-жарақ өнімдерін жасайтын негізгі саласы. Машина жасау өндірісі энергетикалық, электртехникалық, қондырғы жасау және құрал-саймандар өнеркәсібі, аспап жасау, ауыл шаруашылық машиналарын жасау, т.б. салаларға бөлінеді. Қазақстанда машина жасау 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында басқа республикалардан көшіріліп келген жабдықтар негізінде жасалды. Соғыстан кейін бұл сала жоғары қарқынмен дамып, көптеген жаңа өндіріс түрлері пайда болды. Республиканың машина жасау кәсіпорындары күрделі әрі металды көп қажет ететін машиналар, тау-кен, көмір, мұнай, металлургия, тамақ кәсіпорындары мен жеңіл өнеркәсіпке қажетті жабдықтар, сондай-ақ ауыл шаруашылығына, көлікке, құрылысқа арналған машиналар мен құрал-саймандар және электротехникалық аппараттар мен станоктар – барлығы мыңнан астам өнім түрлерін шығарады. Алматыда металл кесу станогын, созу станын, электр аппаратурасын, гидротехникалық жабдықтар, Қарағандыда тау-кен шахтасы жарағын, кокс-химия техникасын, Шымкентте пресс-автоматтар, карданвал, Өскеменде түсті металлургия жабдығын, конденсатор, Павлодарда трактор, Астанада ауыл шаруашылығы техникасын, Қостанайда дизель моторын, Ақтөбеде рентген аппаратурасын, Атырауда мұнай өндірісіне қажетті машина мен жабдықтар, Талдықорғанда (Алматы облысында) аккумулятор, Кентауда экскаватор шығаратын өндіріс орындары жұмыс істейді.