Маңғыстау облысының энергетика тарихы

Маңғыстау энергетика тарихы 100 жылдан астам уақытты алып отыр.

Маңғыстау Атом Энергетикалық Комбинаты

Тарихы

Қазан төңкерісіне дейін Маңғыстау түбегінде жалғыз электр көзі болған. Ол да Форт-Александровскідегі (қазіргі Форт-Шевченко) радио станциясының жұмысын қамтамасыз етуші шағын ғана движок болатын. Түбектің басқа халқы ол заманда жарық ретінде керосин шамдары мен шырақтарды пайдаланатын.

Тұңғыш дизель электр станциясы 1938 ж. Аташ кентінде пайда болды және оның қуаты 400 кВт еді. Ол осындағы балық комбинаты мен клубты жарықтандыруға қызмет етті. Соғыс жағдайына байланысты 1942 ж. Новороссийскідегі кеме жөндеу зауытынан көшіріліп әкелініп, электр станция орналасты. Баутин кентінде оның қуаты 250 кВт болды. Кейінірек Қызылөзен, Таушық кенттерінде жұмыс істеген электр станциялар аталмыш елді мекендердегі балық қалбырлау цехы мен көмір шахтасын электр жарығымен қамтамасыз етуге арналды.

20 ғ-дың 50-жылдарының басында аймақ экономикасының дами түсуіне байланысты қолда бар электр станциялардың қуаты арттырылды, жаңа электр станциялары қатарға қосылды. Дегенмен, олар негізінен өнеркәсіп, білім және мәдениет ошақтарын жарықпен қамтуға пайдаланылып, қарапайым тұрғындар үшін олардың күші жетпей жатты. Тек 50-жылдардың аяғына таман электр желілері кейбір елді мекендерге де тартыла бастады. Соның нәтижесінде ауылдық жерлерге кешкі мезгілдерде, түнгі сағат 12-ге дейін электр жарығы берілетін болды.

50-жылдардың соңына қарай түбекте жер асты кен байлықтарын зерттеуге ден қойған геолог барлаушылардың, экспед. мекемелерінің көбеюі Жетібай, одан кейін Өзен мұнай кен орындарының ашылуымен Маңғыстаудағы энергетика саласы да жедел қарқынмен дами бастады. 60-жылдары мұнайшылардың, құрылысшылардың өздерінің электр желілері жұмыс істеуге көшті, электрлендірілген жаңа жұмысшы кенттері мен қалалардың іргесі қаланды.

1960 ж. түбек қойнауындағы кен байлықтарын игеру үшін жан-жақтан келгендерді қоныстандыру мақсатымен іргесі қаланған «Гурьев-20» (қазіргі Атырау қаласы) мекенін абаттандыруға қажет электр энергиясын өндіретін энергопойыз келді. 1962 ж. Шевченкода (қазіргі Ақтау қаласы) дизельді электр станция іске қосылса, келесі жылы қуаты 12 МВт-тық ТЭЦ-12 пайдалануға берілді. 1964 – 67 жылдар аралығында қуаты 87 МВт болатын ТЭЦ-М іске қосылып, оның қуаты «Гурьев-20» қ-мен қатар мұнай-газ кәсіпорындарын электр энергиясымен қамтамасыз ететін жағдайға жетті.

1966 ж. «Қазақстанмұнай» бірлестігінің бас директоры С.Өтебаев қол қойған бұйрықпен бірлестік құрамында электр жүйелері кәсіпорны құрылды. Сөйтіп, бүгінде аймақтағы бірден-бір электр таратушы компания саналатын «Маңғыстау электртораптық бөлу компаниясы» АҚ-ның негізі қаланды.

1967 ж. «Гурьев-20» елді мекенінде КСРО Мұнай өнеркәсібі министрі В.Шашин басшылық еткен кеңес өтіп, оған Қазақстанның басшылығы шақырылған болатын. Бұрынғы одақ деңгейіндегі сол кеңеске Қазақ КСР-і энергетика министрі Т.И. Батуров қатысты. Сол кеңесте Маңғыстаудағы мұнай кәсіпшіліктерін электр энергиясымен қамтамасыз ету Қазақ КСР-і энергетика министрлігіне бағынатын «Гурьевэнерго» басқармасына жүктелді. Сол тұста Жаңаөзен – Маңғыстау темір жол желісі құрылысы аяқталуға таяу болатын. Себебі, Маңғыстау мұнайын Атырауға және одан әрі қарай жөнелту қажеттілігі туындады.

Сол кезеңде КСРО Орта машина жасау мин-нің кәсіпорындары Шевченкодан Жаңаөзенге дейін екі тінді жоғары кернеулі қуаты 110 кВт әуе желісін тартуды аяқтап қалған еді. Жетібай арқылы өтетін бұл желі бойында Жетібайдан және Жаңаөзеннен екі қосалқы станция (110/35/6кВ) салынды. Энергокомбинат станциясыннда 110 кВт ұя-буындардың болмауы себепті бұл ұзақ желі Жаңаөзенге энергокомбинаттан уран кеніштеріне тартылған 110 кВт желіден алынып, беріліп тұрды. Мұнайшылардың тапсырысына сай Жетібай мен Жаңаөзенде екі тінді 35 кВ жоғары кернеулі әуе желісі құрылысын салу, оны Жетібайдағы және Жаңаөзендегі 110 кВ қосалқы станцияларға қосу және осы екі мұнай кәсіпшіліктерінде төрт-төрттен қуаты 35/6 кВ қосалқы станциялар тұрғызу аяқталды. Бұл жұмыстарды энергетиктер қиын әлеуметтік тұрмыстық жағдайда ойдағыдай атқарды. Қажетті механизмдер мен құралдардың тапшылығы өз алдына, ыстық пен суықтан паналайтын, ас-су ішетін жай орнына бірер шағын вагондарды пайдалануға тура келді. Кейіннен Шевченко (Ақтау) қаласындағы МАЭК-тен Өзенге дейін 220 кВ қосалқы станциямен бірге жаңа 220 кВ жоғары кернеулі желі тартылды. Соның нәтижесінде Қазақ газ өңдеу зауытына, Теңге газ кен орнына және Өзен мұнай кәсіпшіліктеріне қуаты 110 кВ жоғары кернеулі желілер, Жаңаөзен қаласын сумен қамтамасыз ететін Сауысқан мен Түйесу жер асты су көздері орналасқан өңірлерге қуатты энергия желілері тартылды.

Өзен – Куйбышев мұнай құбыры бойындағы жабдықтарды электрмен қамтамасыз ететін екі тінді 110 кВ қуаты бар жоғары кернеулі электр желісі Жаңаөзеннен Опорныйға (қазіргі Боранқұл) дейін жеткізілді, желі бойынан Шетпе, Бейнеу қосалқы станциялары салынды.

1973 ж. Маңғыстау облысының құрылуына байланысты өнеркәсіп, аталмыш нысандарын және елді мекендерді электрлендіру жедел қолға алынды. Сол кезде жыл сайын облыста жалпы көлемі 13 – 14 млн. теңгені құрайтын жаңа электр жүйелері, тарату қондырғылары салынып, іске қосылатын. Сондай аса қомақты қаржы жұмсаудың нәтижесінде Маңғыстауда сол жылдары электр жарығы жетпеген бірде-бір қыстау қалмады.

1971 – 1977 ж. КСРО энергетика министрінің 1-орынбасары Фалеев Шевченкода «СредАЗстрой», «Востоксетьстрой», «Целинстрой», «Казсельстрой» трестерінің басқарма басшылары, КСРО Мұнай өнеркәсібі министрлігінің басшыларының қатысуымен үш рет кеңес өткізді, көптеген түйінді проблемалар Қазақ КСР-і энергетика министрі Т.Батуровтың араласуымен шешілді. Мәскеу, Ташкент, Самарқанд, Қостанай, Ақтөбе қалаларынан арнайы келген жылжымалы мехколонналар үлкен істер тындырды. Бозащы түбегінен мұнайдың үлкен қорының ашылуына орай 1978 – 1979 ж. «Қаражанбас» және «Қаламқас» кенорындарына 220 кВ жоғары кернеулі желілер тартылып, ірі қосалқы станциялар пайдалануға берілді.

«МЭБК» АҚ Қазақстандағы энергия таратушы компаниялардың арасында алғашқылардың бірі болып Қаражанбас теліміндегі ауқымды істерді осы жүйе бойынша жүзеге асырды. Бұл жоба 560 млн. теңгені құрады. Бүгінгі таңда кәсіпорын Баутинде 110/10 қуаты 10 кВ болатын қосалқы станция салу жөніндегі жобаны іске асыруда. Жобаның құны 500 млн. теңгені құрайды.

Облыстың бүкіл өнеркәсіп кешенін, әлеуметтік салаларды, тұрғын үйлерді дербес энергиямен жабдықтау және қамтамасыз етуде аймақтағы энергия өндіретін жалғыз кәсіпорын «МАЭК Қазатомпром» ЖШС қамтамасыз етеді. 1968 ж. құрылған бұл Маңғыстау атом энергокомбинатына 2000 ж. пайдаланудан шығарылған шапшаң нейтронды БН-350 атом реакторы, теңіз суынан дистиллят өндіретін зауыт (ДӨЗ), ЖЭО, ЖЭО-1, ЖЭО-2, ЦУВС-1, 2, 3 сияқты маңызды нысандар кіреді. Сонымен бірге «МАЭК Қазатомпром» құрылымына кәсіпорынның негізгі технология өндірісін қамтамасыз ететін 11 өндірістік телімдер мен қосалқы цехтар енеді.

Өңдеу секторының өнімдері облыс өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлемінің шамамен 4%-ын құрайды және ол негізінен химия, тамақ, жеңіл өнеркәсібі, машина жасау, құрылыс материалдары салаларынан тұрады.