Нүкіс өнер мұражайы

Нүкіс өнер мұражайы — И.В.Савицкий атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы (өзб. Savitskiy nomidagi Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat San'at Muzeyi) — Қарақалпақстанның Нүкіс қаласында орналасқан. Өзбекстандағы ең ірі мұражайлардың бірі.

Нүкіс өнер мұражайы (өзб. Savitskiy nomidagi Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat San'at Muzeyi)
Орналасқан жері	Қарақалпақстан, Нүкіс
Ашылу уақыты	1966

Тарихы

Қарақалпақстан Мемлекеттік өнер мұражайы 1966 жылы Мәскеу суретшісі Игорь Витальевич Савицкийдің (1915-1984) бастамасымен құрылған. Қазіргі уақытта бұл төрт мың жылдан астам уақыт бойы хронологиялық қамтылған 100 мыңға жуық сақтау бірлігі бар, Орталық Азия аймағының ең үлкен көркем коллекциясы. Мұражайдың пайда болуы Қарақалпақстан, Хорезм облысы және Түркіменстан аумағында орналасқан ежелгі Хорезм өркениетін қазу және зерттеу арқылы жасаған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының қызметімен байланысты. Савицкий де осы топтың құрамында жұмыс істеді, ол кейіннен Нүкіс мұражайының директоры болды, өзі басқарған мұражайдың коллекцияларын толықтыра отырып, ол тәуелсіз қазба жұмыстарын жүргізіп халықтық қолданбалы өнерді жинады. Бірнеше таңдаулы жұмыстармен шектелмей, ол көбінесе басқа автордың да мұрасын Қарақалпақстанға алып келді.

1984 жылы Савицкий қайтыс болғаннан кейін директордың орынын оның шәкірті Мариника Бабаназарова (Өзбек КСР Ғылым Академиясының Қарақалпақ филиалының төрағасы Марат Нұрмұхамедовтың қызы) алды. Әкесінің кеңесі бойынша ол коллекцияларды заңдастырумен және есепке алумен айналысты (Савицкий көбінесе мұрагерлерден ақшаны кейінірек төлеуге қолхат беріп, "қарызға" алған болатын). Содан кейін ол мұражай кешенінің ауқымды құрылысын бастады.

Мұражай үшін арнайы жобаланған және салынған алғашқы ғимарат 2003 жылы ашылды, бірақ Өзбекстанның мәдениет Министрлігінің анықтамасына сәйкес оның экспозициялық аудандары аз болды және Савицкий жинаған коллекциялардың 3%-дан аспайтын бөлігін экспонаттауға мүмкіндік береді. Сәл кейінірек 2016 жылы әкімшілік ғимараттың (заманауи қоймасы бар) және екінші көрме ғимаратының құрылысы басталды. Жаңа ғимараттар мұражайдың көрме алаңын едәуір кеңейтеді, сонымен қатар коллекция сақтау орындарын, кітапхана мен асхананы қамтиды. Архитектурасы қоршаған ортаға, Нүкіс орталығындағы үлкен қалалық саябаққа үйлесімді түрде сәйкес келеді.

Мұражай коллекциялары

Савицкий кілемдер, ұлттық киімдер мен зергерлік бұйымдарды, археологиялық қазындылар мен классикалық мүсіндердің гипстен жасалған көшірмелерін, суреттері мен Орта Азия суретшілерінің суреттерін жинақтады. Сонымен қатар, "жергілікті суретшілерді басқа стильдерден шабыттандыру үшін" деген сылтаумен Авангард стилін де жинады.

Топырақ-Қаладан табылған қабырға суреттері (б.з. II-III ғғ.). Нүкіс өнер мұражайы

1932 жылы КСРО билігі «Әдеби және көркемдік ұйымдарды қайта құру туралы» қаулы қабылдады. Жазушылар, суретшілер мен музыканттардың бірлестіктері тарады және жаңа партия саясатына адал болатын суретшілердің жаңа одақтарын құрды. Осы сәттен бастап КСРО үкіметі бейнелеу өнерінің жалғыз жанрын - социалистік реализмді қолдады. Авангард стилінде жұмыс жасаған суретшілер - кубизм, конструктивизм, футуризм және нео-примитивизм -құлдырауға ұшырады. Оларға өз жұмыстарын сатуға немесе көрмеге қоюға тыйым салынды. Суреттер жойылып, суретшілер қайта даярланып, еңбекпен түзеу лагерлеріне жіберілді, тіпті атылды. Бірақ, Игорь Савицкий тыйым салынған 80 мыңнан астам өнер туындыларын сақтай білді және сонымен бірге репрессияға ұшыраған жоқ. Оған Нүкістің астаналардан - Ташкент пен Мәскеуден алшақтығы және оқшаулануы мүмкіндік берді.

1966 жылы ресми түрде ашылған музейде Савицкий жинаған Қарақалпақ этнографиясының: киім-кешек, кілемдер, таңғажайып әдемі әшекейлер, нағыз киіз үй, Хорезм қалашықтарынан көптеген ежелгі заттар бар. Бірақ суретші ретінде Савицкий бәрінен бұрын картиналар жинауға көп көңіл бөлді. Савицкий құтқарған суреттердің ішіндегі ең танымалы және оның ең құнды ашылуларының бірі - суретші Лысенко және оның Бұқа суреті. Бұл суретті Савицкий суретшінің тастап кеткен үйінің шатырынан тапқан. Өкінішке орай, Лысенконың алты туындысы ғана аман қалды. Мұражайда көптеген суретшілердің жұмыстары жинақталған, тіпті олар туралы ешкім естімеген сурет авторлары да бар.

Музейдің әйгілі картиналар коллекциясы үш бөлімнен тұрады:

• 1920-1930 жылдардағы өзбек авангарды;
• 20 ғасырдағы орыс авангарды;
• Қарақалпақстанның заманауи өнері.

Мұражай коллекциясында Иван Кудряшов (1896-1972), Василий Лысенко (1903-1970 жж.), Александр Волков (1886-1957), Михаил Курзин (1888-1957), Александр Николаев (1887-1957), Надежда Боровая (Терентьева) (1909-1987), Амшей Нюренберг (1887-1979), Александр Куприн (1880-1960), Александр Иванов (1892-1989), Константинов Федор (1882-1964) сияқты суретшілердің суреттері бар:

Савицкийдің өз туындылары қазір мұражайдың бір залында қойылған. Өзбекстан КСР-не қоныс аударған көптеген басқа суретшілер сияқты, оның да стилі мен түстері уақыт өткен сайын өзгеріп, жаңғыра түсуде.