Орынбор шекара комиссиясы

Орынбор шекара комиссиясы (орыс. Оренбургская пограничная комиссия) — 1799-1859 жылдары Ресей империясында болған қырғыз-қайсақтарды (қазақтарды) басқаратын арнайы орган.

1782 жылы Орынбор шекара экспедициясы құрылып, оның құрамына Орынбор бас коменданты, сарай кеңесшісі, хатшы, аудармашылар және кеңсе қызметкерлері (барлығы 6 адам) кірді. Бұл қазақтар туралы мәліметтер жинап, сауда керуендерінің Орта Азияға жөнелту уақытын белгіледі, жүз хандарын сайлауды ұйымдастырды, старшиналарды тағайындауды қадағалады, рулардың хандары мен сұлтандарына төлем жүргізді. Егер олар Ресей билігінің мүдделеріне қайшы әрекет ете бастаса, олардың жалақылары қысқартылды немесе оларды қамауға алу талап етілді. 1799 жылы 27 мамырда Орынбор шекара экспедициясы Орынбор шекара комиссиясы болып өзгертілді.

Комиссия екі жақты – Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментіне және Орынбор әскери губернаторына бағынды.

Орынбор шекара комиссиясы Кіші жүзді басқарудың негізгі органы болды. 1824 жылы Кіші жүздегі хан билігі жойылып, Орынбор шекара комиссиясына бірінші қатысушы болуға хан Шерғазы Айшуақұлы шақырылды.

1799 жылғы жағдай бойынша комиссия құрамына үш жыл сайын ауысып отырған Кіші жүздің үш тайпа бірлестіктерінен (Әлімұлы, Байұлы және Жетіру) бір сұлтан мен екі старшиналар кірді. Олар «мінез-құлқы жақсы, әділдігі дәлелденген, руында құрметті» болуы керек еді.

Комиссияның құрылымы ақыры 1830-1840 жылдары қалыптасты. Оның құрамына Атқару бөлімшесі (1-орын – саяси мәселелер, 2-орын– шаруашылық және діни мәселелер), Сот бөлімшесі (қазақтардың өзара және бекініс шекарасының тұрғындарымен азаматтық-құқықтық дауларын қарады), Қылмыстық бөлімше (1-орын – қарапайым қылмыстық істер, 2-орын– билікке бағынбау істері, жалған ақша жасаушылар және осыған ұқсас саяси сипаттағы істер) және Есеп бөлімшесі (қаржы) кірді.

Комиссия штатында төраға, кеңесшілер, Сыртқы істер министрлігінің қызметкері, аудармашылар және іс жүргізушілерімен бірге 3 қазақ сұлтан-билеуші болды. Оларды Сыртқы істер министрлігі тағайындады. Комиссия мәжілістерінде қазақтардың істерін қарауға қатысып, қазақтардың көшпелі қоныстарына үй алымын алу, киіз үй, мал санын тексеру, көшіп-қону орнын және руларды бағытын анықтау үшін жіберілген қазақ есепшілері де болды.

Комиссия Неплюев әскери училищесін басқарды, онда кейін комиссияның лауазымды адамдары болу үшін билеуші ​​сұлтандардың балалары оқыды.

Сондай-ақ, Ресейдің шетелдік өкілдіктері сияқты Орынбордағы және шекаралық бекіністердегі 23 православие шіркеуі комиссияға бағынды.

1825-1844 жылдары шығыстанушы Г.Ф.Генс Орынбор шекара комиссиясының төрағасы болды, ол арнайы құпия тыңшылардың көмегімен қазақтар, сондай-ақ Хиуа хандығы, Бұхара әмірлігі және Қоқан хандығы туралы мәліметтер жинауды ұйымдастырды. 1844 жылы қазақ балалары үшін мектептер ашқан М.В.Ладыженский Орынбор шекара комиссиясының төрағасы болды.

1859 жылы қазақтардағы билік Орынбор қырғыздарының өлкелік басқармасына беріліп, Орынбор шекара комиссиясы таратылды.

Төрағалары

• Н. П. Лебедев (1799-1802)
• Борщев (1802-1804)
• А. Тарарыкин (1805-1817)
• Веселицкий (1817-1820)
• В. Ф. Тимковский (1820-1822)
• Траскин (1822-1825)
• Г. Генс (1825-1844)
• М. Ладыженский (1844-1854)
• В. Григорьев (1854-1859)

Тағы қараңыз

• Орынбор экспедициясы