Дүр Оңғар Дырқайұлы

Дүр Оңғар Дырқайұлы (1859, Қармақшы ауданы - 1902) - жырау, ақын. Кіші жүздің Шөмекей руы Бозғыл (Бозғұл) бұтағынан шыққан.

Шежіре: Дүр Оңгар-Дырқай-Аю- Ақүрпік (Ақөрік)-Сары-Бәкен-Қожас-Қаратамыр-Бозғүл (Бозғыл)-Шомекей

Сыр бойы, Қармақшы өңірі – жыраулық мектептің үлгісі

Қармақшы жері қашаннан-ақ кейбір еңбек ерлері мен өнер тарландарын, елім деп еңіреп туған абзал азаматтарды дүниеге алып келген құтты мекен болып саналады. Қармақшы – Сыр термесі мен жыраулық өнердің туын тіккен қасиетті мекен. Балқы Базардан бастау алған Ешнияз, Кете Жүсіп, Тасберген, Дүр Оңғар, Тұрымбет, Молдахмет, Сәрсенбайлар жыраулық өнердің дүлдүлдері болған.

Ақын мұрасы – қайталанбас, сарқылмас мұра

Оңғар Дырқайұлы – қазақ әдебиетінің қалыптасуына өзіндік қолтаңбасын қалдырған бірден бір тұлға. Демек, Сыр сүлейлерінің шығармашылығындағы өскендік пен өркендегендіктің белгісін Оңғар жырау Дырқайұлының туындылары да дәлелдейді. Оңғар Дырқайұлы Сыр аймағына тән жыраулық дәстүрді алдыңғы толқыннан бойына дарыта білуімен қатар, кейінгі толқын – ізін басқан ұрпақтарға ұлағат, өшпес өнерін өнер ете білген. Соның бірі өзімен замандас, әрі үзеңгілес інісі Салқынбайдың Тұрымбеті:

Дүниеден уа дариға, Оңғар да өтті,

Шығатын небір қымбат сөздің түрі

Қаумалап халық ортаға алған кезде,

Иығын ұшар құстай қомдар еді.

«Мәдени мұра» бағдарламасын басшылыққа ала отырып, аудан әкімі Биғали Каюповтың тікелей бастамасымен «Жүз жырау елі» атанған Қармақшы ауданында 2009 жыл «Дүр Оңғар жылы» деп жарияланып, мерейтой шымылдығы ақынның туған жері – Жаңажол ауылында ашылды. «Дүр Оңғар» қоғамдық қоры құрылып, ақынның шығармашылығы зерттелді. Бұрын баспа көрмеген шығармалары жинақталып, «Ерлерім, сөйле дегесін» атты кітабы жарық көрді. Кент орталығында Дүр Оңғарға салтанатты ескерткіш ашылды. Аудандық мәдениет үйінде «Оңғар Дырқайұлы және Сыр өңіріндегі ақындық – жыршылық үрдіс мәселелері» атты ғылыми танымдық конференция өткізілді.

«Оңғар жыраудың айтыстары»

Оңғар Дырқайұлының ескерткішінің ашылу салтанатында баба рухын қастерлеп, өнегелі өнерді ұлықтаған ұрпақтары өрелі істерін алға тартты.

Халқына даналықты, еліне даралықты жыр еткен – Дүр Оңғар.

Тұрмағамбет Ізтілеуов Сырдың саңлақ шайырлары он тоғыз ақынға арнаған «Әр елдің бар бұлбұлы» атты туындысында:

Қаратамыр ол – Оңғар,

Ақмарал, бүғы һәм арқар.

Қоныстанған қысы-жаз,

Асқар таудың үңгірі,

деп, оны ешкімнің өресі жетпейтін асқар таудың басына шығарып, киелі ақын дегенді меңзейді.

Оңғар жырау Дырқайұлы (1859-1902) қазіргі Қызылорда облысындағы Қармақшы ауданының «Жаңажол» ауылында дүниеге келіп, осы өңірде өмір сүрген. Оны кейде «Қаратамыр Дүр Оңғар» дейді. Осындағы Қаратамыр – Кіші жүздегі Шөмекей руынан тарайтын бір аталық. Бұлайша есімі елге танылған адамды туған жерінің немесе шыққан тегінің атымен атау – шығыс халқына тән дәстүр.

Жырау жайында әр түрлі дерек бар. Соларды бір-бірімен салыстырып, оның өмірі мен тұрмыс жағдайындағы мәліметтерге сүйенсек, ол үш жасынан-ақ әкеден жетім қалып, таршылық көреді. Оңғар тоғыз жасар кезінен-ақ би-болыстар мен елдің атқамінерлері жиналған үйге қайта-қайта барғыштап, үлкендердің әңгімелеріне құлақ түріп, күнде сол маңды айналып кетпейді екен. Бірде алты қанат ақ боз ат үйдің кең дастарханын жағалай жайғасқан мықтылар өздерінің қалауы бойынша астырған тамақты әлсін-әлсін ортаға алып, сүйсіне тояттай жейді де, айналасындағы жәутеңдеген балаларға асатуды да ескермейді. Солардың қолына дәмеленіп, әбден тісінің суын жұтып тамсанып, шыдамы таусылған Оңғар:

Азанда жедің сыр күріш,

Түсте жедің сыр күріш.

Жетерін білсең жей тұра,

Осыларың дұп-дұрыс, -

деп өлеңдете айтыпты да қаша жөнеліпті. Мұның оқыстан найзағайдай жалт еткізген өлеңіне таңданған ел ақсақалдары: «Бұл бір нәрсе шығатын бала ғой» деп шамалап, оған ақ тілек білдіріп, бата берген деседі.

Ел ішінде Оңғарға байланысты аңыз-әңгімелер көп-ақ. Соның бірі мынадай: Оңғарға түсінде жастай қайтыс болған апасы: «Қалқам, Оңғар саған өлеңді қаппен берейін бе, әлде хатпен берейін бе?» депті. Сонда інісі: «Апа, хатпен бергеніңді тілеймін» деп алақанын жайыпты. Жазған жырларының бәйгеге қосатын пырақтай ұшқыр, түпсіз шыңыраудай терең ойлы, інжу маржандай көркем, хатқа түсіргендей мінсіз болып келетіні содан екен деседі жұрт. Тағдырдың тауқыметін жастай арқалаған Дырқайдың Оңғары жарлылықтың боз шекпенін жамылып жүріп күнелтеді. Дана халқымыз: «Барлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді» деп, қалай тауып айтқан десейші! Байлығымен есімі Сыр бойына жайылған Досқазы төре бірде Оңғар жыраудың сіңірі шыққан кедейлігін мін қылып әрі мұны жарылқамақ пейілмен: - Жүр, біздің ауылға! Сонда барып жырлайсың, ақысына семіз өгіз берем. Өзі ұсталмаған асау, құлағы жоқ шұнақ, мүйізі жоқ тоқал, - деп мардымси сөйлейді. Сол сәтте жырау оның бетіне тіктеле қарап:

Құлағы, мүйізі жоқ неткен өгіз?

Қалайша қайырусыз кеткен өгіз?

Бер деуші еді ақсүйектер, ал демеуші еді,

Айтқаның боп жүрмесін жалғыз өгіз.

Сіздерден сұмдық болар алған деген,

Өзіңіз күзде соны сойып жеңіз, -

дейді мүдірместен. Отты сөз жалыны жүзін шарпығандай кеудесін керген төре теріс айналады. Бұл бір ғана мысал.

Оңғар жырау есімі Сыр өңіріне кең тараған. Ауыл аймақтың үлкенді-кішілі жырауларының жиын-тойда «Дүр Оңғар былай жыр толғапты» деп айтар толғаулары мен әңгімелері бір төбе. Ертеректе Шөмекей руының Жанғабыл – Сарғасқа аталығынан шыққан Қалдан би күзде қырдан Сырға құлаған шақта, «Көкшоқы» деген жерде біраз күн аялдап, сол маңның ел-жұртына үлкен той жасайды. Бұл айтулы думанға атағы кеңге жайылған алты жырауды таңдап шақырады. Қалдан би оларға «Сендер бір күн, бір түн тоқтаусыз жырлайсыңдар», - дейді. Осы өнер додасында Дырқайдың Оңғарының ақындық талантына сүйсінген би: «Кәне, сен менің болашағымды болжап, жырға қосшы» депті. Оңғар шарт жүгіне отырып, домбырасын күмбірлете үстемелей қағып-қағып жіберіп:

Жалғыз болсаң – топқа басың кіре алмас.

Жарлы адам – ел шаңына ере алмас.

Жағдайсыздық және қолды жаздырмас,

Кемдік – мұнар

Ердің көркін шығармас, -

деп табанда екпіндете төккіштеп, әрі қарай оның мінез-құлқын термелеп тізе бергенде Қалдан би ақынның семсер сөзінен қорғаштанып кезекті өзге жырауға беруге ишара білдіреді.

Дүр Оңғар - айтыс өнеріне де көбірек ден қойған ақын. Ол өз дәуіріндегі бірталай ірі ақындарымен айтысқан. Бірақ дер кезінде жинап, қағазға түсірілмегендіктен уақыт озған сайын ұмытылып, жұрт аузында айтыс өлеңдерінің аздаған шумақтары ғана сақталған. Бүгінгі ұрпағына толық күйінде жеткен ақынның бұл саладағы шығармаларының саны екі-үшеу-ақ. Соның бірі – Оңғар жыраудың Ырысты қызбен айтысы. Ырысты – Кіші жүздің Шөмекей руындағы Аспан, сонан тараған Төбет аталығынан. Жүрген жері той-думан жыраудың бұл сияқты бірқақпай жырлары өте көп болған. Қияс мінез, жат қылықты жандарды көргенде табан астында суырып салып өткір жырмен іреп тастап отырған.

Ақыл – мінез, парасаттылығы туралы өлеңдері.

Дүр Оңғардың өлең-жырының, толғауларының, айтыстарының тәлім-тәрбиелік мәні зор. Асыл қасиеттерді жоғары қояды. Ол тайсалмай сөйлеп, маржандай асыл сөздерін төге біледі. Дүр Оңғар жырларында мораль мен адамгершілікті бір-бірінен бөліп қарамайды. «Адамшылықтың алды – махаббат, әділет, сезім». Бұл үшеуі бірлікте, олар жеке-жеке күйінде жарамсыз. «Әділет – ізгіліктің анасы», «Кімде әділет жоқ болса, оның ұяты да жоқ». Ал ұят жоқ жерде туыстық бауырмалдыққа, махаббатқа орын жоқ. Себебі ұят жоқтық сенімді жоғалтады. Абай: «Адам баласының көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады» - дейді. Дүр Оңғардың «Кеңеске, кемеңгерлер, салсаң құлақ» өлеңінде:

Кеңеске, кемеңгерлер, салсаң құлақ,

Көрінсе сезім сұлу кеуілге ұнап.

Ұяның ұрлығы – асыл, сұңқарындай

Кездестік, бүгінгі күн басты құрап.

Көрмесек шыдай алмай бір-біреуді

Көргенше сағынатын сырттан сұрап.

Мінгелі ат үстіне аға едіңдер,

Дос түгіл, тақпаған мін дұшпан сынап.

Тілектес сырттарыңнан мен қызметкер.

Тұзымды ақтамайды деме, бірақ.

Қадырдан халық жақсысы, дәнішпандар

Әлсізге ақыл-жәрдемі ауысқандар.

Бөріге бойын билеп көріне алмай,

Шулайды, ала қарға – сауысқандар.

Шанамен зейіл қойып, сөйле десең,

Жырауың тілін безеп дауыс қамдар.

Тұлпардың дүбіріндей жүзден озған

Келеді құлағыма алыс хабар.

Сөз сөйлеушінің ойын, сезімін білдіріп қана қоймайды, оның мінездемесі болып та табылады. Кісінің тәрбиелік деңгейі көбіне сөзінің сипатынан байқалады. Жырау «Өзім туралы» деген өлеңінде.

Жақсы жырау емеспін,

Сөзін пұлдап, ақы алған.

Жалған да жырау емеспін

Таусылып сөзі тақалған

Сарапта сөзім сыналса

Кем емес ат пен шапаннан.

дейді немесе «Ерлерім сөйле дегесін» өлеңінде:

Сөз пұлдаған емеспін,

Әркімнен сұрап – емініп.

Қызыл тілім – сөз толға,

Назарың салып оң – солға,

Сөйле деп саған кім айтар

Қалған соң жерге көміліп?!

Бұл өлеңдері адамгершілікке негізделген.Шынында да, адамның адам болып тұлғаланып, кемелденуінде сөздің атқарған рөлі баға жеткісіз «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше», - дегендей, адамдар бір-бірімен сөз арқылы ұғысып, танысып, жақындасып, өзгені де сөзі арқылы танып, өзін де сөз арқылы танытады. Жыраудың «Ерлер қояр құлақты» деген өлеңінде

Құдіретімен қайнатып,

Шығарар таудан бұлақты

Орында сөзге ықыласпен

Ерлер қояр құлақты...

Жан сауыңда ойнап-күл,

Мәнісін сөздің ойлап біл,

Сөндірмей тұрып шырақты.

Аумаса жолдан ардақтап,

Қадірлеп халқы сыйлайды,

Жақсыдан қалған жүрәтті.

Қалай да сөздің адамға жағымды немесе жағымсыз әсері орасан зор екені даусыз. Халқымыздың: «Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады», - деген тамаша мақалы да жылы да жағымды сөйлеудің қаншалық керемет күшке ие екендігін аңғартады. «Әкімдерге сөз айттым» өлеңінде:

Әкімдерге сөз айттым,

Дәрежесін көтеріп

Атадан алтау тусаң да,

Бір басыңа жекелік.

немесе «Қалданды мақтауы» өлеңінде:

Озбаған басыңа бақ нышанаңыз,

Атаға асыл дегдар осы араңыз.

Ілгері Жиреншенің кеңесіндей,

Жайылды жұртқа дарын нысанаңыз.

Қай уақытта қарсы келген дұшпаныңды,

Табанда тырп еткізбей тұсадығыз.

Байтаққа белгілі болды атың, аға,

Жайылды досқа дарпың, қасыңа да.

Салтанат, дәулет, перзент, даражаң сай,

Мыңға тең бір өзіңнің басың, аға.

Адамның қоғамда өз орнын табуында, көпшілік құрметі мен сеніміне ие болуында, кемел ғұмыр кешуінде орнымен, дәйекті сөйлей білуі, тауып айтатын тапқырлығы үлкен рөл атқарады. Өйткені ақылы кемел, кісілігі зор адам ғана солай сөйлей алады. Мүны біз жырау туралы айтылған «Дүр Оңғар айтыпты» деген сөздерден аңғаруға болады. Орынды, әділ сөзге тоқтау - әдептіліктің бір түрі. Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен дана да шешен халқымыздың ата салтында жүйелі уәжге тоқтамаудан өткен пәтуасыздық жоқ. Ондайлар туралы халық: «Аталы сөзге ақымақ тоқтамайды», - деп, кейіс білдірген. Сыр елінде Ерназар – Қаратамыр аталығынан шыққан Пышанның Төребайы деген би болған. «Көктабанның» сабатын жайлап отырған кезі екен. Төребай арнайы үш ақын-жырауды: Оңғар, Жиенбай, Түрымбет Салқымбайұлын шақырады. Ағайынды екі ел болыстық пен ауылнайлыққа таласып, бірін-бірі көрместей болған. Арада барымта жүріп дау-дамай көбейіп кетеді. Жыраулар бидің айтқандарын үнсіз тыңдап, екі жақты бірлікке, елдікке шақыру қажеттігін сезінеді. Бір жағынан, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты бидің өздерін сынап отырғанын түсінген жыраулар бұл жанжалды басуға күштерін салады. Аузымен құс тістеген айтыскер ақындарымыз әріптестері сөзден сүріндірген жерде дереу тоқтап, жеңілгендерін ашық мойындап отырған. Бұл сөз қадірін танып, мойындау да ірілікті, кісілікті білдіреді.

Дәуір, салт-дәстүр тынысын білдіретін толғаулары.

Халық айтысты үлкен өнер деп бағалап, оны өнер жарысы, таразысы деп қараған Оңғардың Ырысты қызбен айтысында айтыс Оңғар жыраудың байыпты, салмақты сөзімен аяқталады. Ырысты қыз қаншама ақынды сөзбен сүріндіргенмен осы айтыста жауаптан кідіреді.Мұның өзі Оңғардың өз заманында қандай айтыскер ақын екендігін көрсетеді.

Ерлерім сөйле, дегесін

Ерлерім «сөйле» дегесін,

Есендікпенен көрініп,

Бас тартайын мен неге

Қызметіңнен жерініп.

Сатулы сөзім, сірә, жоқ

Сақтанып айтаркеріліп,

Барымды базар етейін,

Қалмасын жұртым жерініп.

Қажымас қара мен жорғаң

Ертеңнен шапса тебініп.

Халық қаумалап сөйле деп

Арқалап алса ортаға

Кетуші едім желігіп.

Дүние жүзін сұқтанып,

Сөз пұлдаған емеспін,

Әркіммен сұрап – емініп.

Қызыл тілім, сөз толға,

Назарың салып оң-солға,

Сөйле деп соған кім айтар

Қалған соң жерге көміліп?!

Көргенділік жасынан жақсы тәрбие көріп, халқының әдеп, инабаттылық дәстүрін бойына сіңірген дегенді білдіреді. Ол - барлық әдеп түрлерінің жиынтық атауы. Әрбір келер ұрпақ өзіне дейінгі аға буынның қателігін түп-түгел ескеріп, қателік жасамай, өзі де өкінбей, өзгені де опындырмай өссе, қане! Ақын адамдардың қырым-қатынастарындағы екіжүзділіктің, бірін-бірі алдап – арбаудың көбейе бастағанына, халық дәстүрінің қораштана бастағанына («Қыз тойына жалғыз тоқты сойылып, қыздар күңше ұзатылған замана») қартайған кісілердің өз балаларына да қадірсіздене бастағанына («Қартайған соң балаң айтар «қаңғыбас» деп, келінің айтар «алжыған ұйықтап жатпас» деп») күйінеді. Елдің ішкі тұрмысында парақорлықтың етек алып бара жатқанына күйінеді, ата-бабалардан сақталған тұрмыстық қарым-қатынастардың бұзылып бара жатқандығына күйзеледі. «Жаным – арымның садағасы», - дейді намыскер де ержүрек қазақ ері. Адам абыройы үшін қызмет етеді, кейін абырой адам үшін қызмет істейді. Кешегі сұрапыл соғыста ер-азаматтарды туған жерден қашықта арыстанша алыстырған туған елінің, халқының абыройына дақ түсірмеу, сөз келтірмеу еді. Оңғардың «Арқадан жел аударар ақ киікті» атты оқиғалы өлеңінде Қоқан хандығының кезекті бір шабуылында қазақтың Әлім аталығы батыры Басықара бастаған ерлердің жауды талқандағаны, шайқас кезінде Басықараға қоқанның оғы тиіп, ауылға жаралы болып оралады. Қазақтың оқ аттау ырымы бойынша Басықараға тиген оқты шығару үшін алты жүйе Әлімнен қасиетті әйелді іздейді, бірақ табылмайды. Хас батырдың анасы Айымның аттауынан оқ жерге түседі. Оқиғалы тарихи жырдың түйіні қазақ елін қорғаған Басықарадай батырларды және сондай халық ұлдарын тапқан, ар-ұятын мәңгі таза сақтаған Айымдай ару аналар ұлағатын ұрпақтарға ұлықтау.

Ақын шығармаларында ғасырлар бойы ұрпақтардың қолданысындағы мағыналы сөздер, сөз тіркестері, халық даналығының қанатты оралымдары мол қолданылады. Мысалы,

Бір кеткесін бұл дәурен,

Екі айналып келе ме

немесе

Арқырап жүрген арыстанның,

Талайын тәңірім құлатты

Жан- сауымда ойнап күл,

Сөндірме тұрып шырақты.

Халқымыздың: «Ұлық болсаң кішік бол», «Болған адам болдым демес, болдым десе болған емес», - деуі, адам қанша болып толса да, кемерінен асып төгілмеуі керектігін, кісілігі мен кішілігін, көпке деген ізеті мен инабатын үзбей, тіршілік етуі тиістігін айтқаны. Мен жырау өлеңдерін оқи отырып, осы қасиеттердің бар екенін байқадым. Мысалы,

Көтеріп дәрежесін жақсылардың

Тыңдаттым сөз егесі небір бекке

Білімді, ақылы артық ағаларсың,

Айттың деп ажарсыз сөз айып етпе.

(«Кеңеске кемеңгерлер, салсаң құлақ») Жыраудың «Заман туралы» өлеңінде:

Ант беріп, ақ салдалы малды алды,

Ілгері бір момынды отырғызып

Жығып жүр әділ даудып пара аударып,

Жаманды шауып алады зор аударып.

Айтысып бір-екі адам келсе билер,

Залымның жағынады жаласына

Бір нәрсе жең ұшынан тастасын деп,

Біреуді салып қояды арасына.

деп, дүние-малды еңбексіз, қулық-сұмдық, алдап-арбаудан жинап, сонымен күн көріп жүрген екіжүзді, обал-сауаппен санаспайтын, ылғи пәле ойлаумен жүретін жымысқы адамдар туралы айтады. Ата-бабаларымыз біреудің дүние-малына сұқтануды, ақысын жеуді жазғырған. Әсіресе, жетім-жесірдің ақысын жеуді зор күнә, адамдықтан шыққан, имансыздық деп білген. Үш-төрт өлең жолдарында ата-ананың айтқанына көнбей ұят – аятты, имену дегенді білмей ержеткен жастар туралы айтады. Осындай ұрпақтың ертең ұрпағы қандай болатындығын, жуық арада бұл түзеле қоймайтындығын, осындай ұрпақтан халқымыздың әлі талай қасірет шегетінін айтады.

Көргенділік – күнделікті өмірде, адамдармен қарым-қатынаста әдептен шықпау, көңілге келетін сөз айтпау, тұрпайы мінез көрсетпеу. «Қыздар сәнді көрінер» өлеңінде:

Қыздар сәнді көрінер,

Өзінің тапқан шешесімен

Келіншек сінді көрінер,

Әлдилеп сүйген бөпесімен

Сөзің сұлу көрінеді

Тауып айтсаң төтесінен

Хас жаманның бір мінезі

Сөз тыңдайды шекесімен. - деп жырлайды.

Жырау әрбір ана қызын тұрмыс құруға әзірлеуі, қызының барған жерде өмірі жақсы болуының, бақытты болуының кепілі екендігін айтады. Әрбір қыз – болашақ ана. Өмірінің жалғасы, ертеңгі елді құрайтын және соған ие болатын ұрпақты дүниеге әкеледі. Дүниеге келген ұрпақтың тілі, ғұрпы, мәдениеті ананың сүтімен, ананың тілімен дариды деген ой айтып отыр. «Қонағы айтпай қонатын, көршісі айтпай кіретін» халқымыздың қанына сіңген дәстүрлік әдебі бар. Қонаққа үйдің төрін, астың дәмдісін ұсынып, соған бір рақаттанып қалу – ежелден келе жатқан ескі салтымыз. Қонақты ақ жарқын көңілмен күту - көргенділік, адамгершілік, азаматтық қана емес, тіпті міндет болған Оңғардың «Қонақкәде» өлеңінде:

Кете, Шөмен бір туған,

Қонысы қатар ел едім.

Қонақ деп күтпей әуелі,

Келекелеп күлуге

Келгенде неғып еледің?

Ертеңнен бері бұралып,

Ас ішіп, тамақ жемедім.

Жайымды сұрап, байеке,

«Мейманым қалай» демедің.

сол сияқты Ырысты қызбен айтысында:

Болмады айтпасқа сөз саған тағы,

Шымшыған тиді тілің маған тағы

«Атаңнан мейман ұлық» деген қайда?

Білмесең, ол – кемістік, шалаң тағы

«Қайырлы қабаған ит байлар» деген,

Ауылды сен билесең, қараң-дағы

«Тентіреп қонағасы сұрадың» деп,

Тек жапқан сылтауратып жалаң-дағы.

Бетіңше кеткеніңе қайырусыз,

Жеңге мен жақсы ат алмас анаң-дағы.

Бола алмай ауылға ие, әйелге ер,

Ойлап көр, не болғаны ағаң-дағы.

Қыдырып қонағасы іше алмаса,

Атаң да бір нәсілсіз жаман-дағы.

Осымен тоқталарсың тілімді алсаң,

Болмаса, бұдан да өзге табам-дағы.

Бұдан соң екеуі де қазақтың еншісі айырылмаған, мейірімді, қонақжайлылығын айтып едәуір сөз тартысына түседі. Бұл айтыстағы ерекшелік – екі ақын да инабаттылықты сақтай отырып ұтқыр сөйлейді. Жырау: «Мейман атаңнан да үлкен»,- дейтін мақал халықтың қонақтың мәртебесі мен оған көрсетілуге тиісті сый-құрметке инабаттылық тұрғысынан қарайтынын көрсетеді. Мұндай сөз қонақ түскен үйдің оны ескеруі жайында айтылады. Біздің ертегі, аңыз, өлең-жыр, айтыстарымызда меймандостық жайында көп айтылуының өзі-ақ халқымыздың бұл дәстүрімізге қаншалық зор маңыз бергенін көрсетеді.

Ақын өмір қозғалысындағы жақсы мен жаманның, асыл мен жасықтың, тұлпар мен мәстектің тағы басқа қарама-қайшылық сапа иелерінің бағалануындағы мәңгілік тоқталмаған құбылыстар жүйесін тыңдаушылар назарына бейнелі өрнектерімен мегзей ұсынады.

«... Ұяның ұрпағы - асыл сұңқарындай,

Кездесіп бүгінгі күн басты құрап»

Қыдырдан халық жақсы данышпандар,

Әлсізге ақыл- жәрдемі ауысқандар

Бөріге бойын билеп көріне алмай,

Шулайды ала қарға, сауысқандар.

Адамзат тарихының әуелгі және қазіргі, онымен бірге болашақтағы ұрпақтары дамуының жолындағы мойындалған шындық – жақсы мен жаман қасиеттердің өзгермейтін қайшылығы. Өмір шындығының осы қайшылықты жағдайы – халықтық тәлім-тәрбиенің де арқауы. Оңғардың нақыл, толғау, термесінде де бейнелі тіл өрнегімен жырланған:

Жабыдан туған құлын тұлпар болмас,

Жапалақ мақтағанмен сұңқар болмас

Ақ сұңқар аққу өлген айдын көлден

Қарғадай өлімтікке іңкәр болмас.

Жақсының жанабында болған кісі

Тарығып, тартып жүдеу кемтар болмас.

Жамандар көкірегін көтергенмен

Тең келіп жақсылармен ол пар болмас.

Дүр Оңғар Дырқайұлының шығармашылығы – қазақ әдебиетіндегі ғасырлар бойы үздіксіз даму жолында келе жатқан ақындық поэзиядағы көркемдік дәстүр жалғасы. Ақынның шығармалары өзімен замандас ақындар шығармаларымен бірге ұрпақтар тәрбиесіне қызмет етіп келеді. Ақынның шығармашылығындағы нақыл өсиет, тойбастар, бата-тілек, жұбату, қонақкәде, бірқақпайлар, жұмбақ тағы басқа жанрларындағы шығармалары халық әдебиетіндегі ұлттық тәлім-тәрбиелік (этнопедагогикалық) ұлттық жан ділі сипатты (этнопсихологиялық) сарындар тұтастығымен жырланған. Тойбастар – халықтың тәлім-тәрбие туралы ата-бабаларының адамгершілік ұлағатын айқындайтын жыр.

Қарындастың ауылы да,

Берекелі ел екен.

Әкесі де халқына,

Қадірі бар ер екен.

Керуендей күнде көшіп бара жатыр,

Аңласаң бес күн қонақ қыз дегенің,

Базарда пұлы қымбат асыл зердің,

Асыл зат дәрежеңді көзбен көрдім.

Қарағым, ұят емес жылағаның,

Көрінер сырты сұлу сылағанның

Жақсының зайырлығын жаяр жұртқа,

Жорғаның мүдірмесін шықпай тілі.

«Жүйесін тауып жөн сөйле!» тойбастар өлеңінде қыз ұзату әдет-ғұрпының дәстүрлі тағылымын «Қыздың кетерде жылауының орынды екендігі, ата-ананың, ауыл адамдарының қимастық көңіл-күйлері, кәделерді тиянақты орындау», сонымен бірге осы қыз ұзату тойын өткізіп жатқан қыз әкесінің ауылдың берекелі жағдайы да өлең желісінде қамтылған.

Ақын-жыраулар поэзиясындағы көркемдік жалғастық жүйесінде арнау-мадақ өлеңдер үздіксіз жырланумен келеді. Елдің тарихындағы атақты тұлғаларға арналған арнау-мадақ өлеңдері арқылы жеке тұлғалардың атқарған қызметтерінің, адамгершілік-имандылық қасиеттерінің сапалық көрсеткіштері айқындалады.

Оңғар ақынның арнау-мадақ өлеңдерінде («Адамзат, дәрежеңді жаңа көрдім!», «Мақтаймын халық жақсысын», «Қалданды мақтауы» т.б.) ел ортасындағы халыққа жағымды іс-әрекеттері бағалай жырланады. Күнделікті тұрмыстық - әлеуметтік қарым-қатынастар арасында адамгершілік-имандылық тәлім-тәрбиесі мәселесін тұрақты жырлаған осындай ақын – жыраулар халықтың ортасындағы ұстаз-тәлімгер, тәрбиеші тұғырында бағаланған.

Дүр Оңғар өлеңдеріндегі тәрбиелік мәні бар ұлағатты сөздер

Дүр Оңғар шығармашылығында жас жеткіншектерге тәрбие берерлік көптеген әңгіме, өсиет жырлары, қанатты сөздер де жетерлік. Оңғар ақын туындыларын нақты, өсиет түріндегі жырлар, дәуір, салт – дәстүр тынысын білдіретін толғаулар, арнау өлеңдер деп бірнеше топқа бөлуге болады. Осы бірнеше саланы қамтыған шығармаларының бәрі де «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» нәрлі дүниелер. Мысалға, оның ақыл, өсиет түріндегі өлеңдерінің кез-келгенінде, «Алқалап келген әлеумет» атты жырында:

Алқалап келген әлеумет,

Сөзімде болса әуесің-

Баһарда дараң гүлдесе,

Бұтаққа шашар мәуесін

Жасанған жауға кездессе,

Батырлар тартар жебесін

Жаратқан өзі жар болса,

Жарадан сақтар денесін

Егеулі болат, көк найза,

Сауыттың сөгер жебесін

Ажалға етер амал жоқ,

Таусылса демің өлесің, -

деп бастайды.

Осы келтірілген шағын ғана үзік өлеңде кәдімгі алақиғаш өмірдің қатпарлы сырының мәні, мәйегі жатқаны анық. Мұнда ол – көктем нұры төгілгенде табиғат түлеп, жер көгеріп, ағаш бүршіктеп, жапырағын жайып, мәуесін салатынын айтады. Ал басқыншы жау төнгенде елді ерлер ғана қорғайтынын, сондай қатерлі сәтте оларды жаратушы желеп – жебейді деген сенім білдіреді.

Егер тұтқиылдан төнген жаудан сақтанып, қорғаштанып, қалың қамалды бұқпалап паналағанмен кем қорғанды көктеп өтетінін, ондайда жан сауғалағанмен үстіңе төнген ажалдан қашып құтылу мүмкін еместігінбайқатады.

Оңғар ақын өмірде көргенін көңілге түйіп, сол кішкентай нәрседен келелі философиялық ой туындатады. Мәселен: Ол болмыс туралы шығармасында:

Қыздар сәнді көрінер,

Өзінің тапқан шешесімен.

Келіншек сәнді көрінер,

Әлдилеп сүйген бөпесімен.

Сөзің сұлу көрінеді,

Тауып айтсаң төтесінен.

Кем ауылдың кеңесі артпайды

Күн кешкен соң кекесінмен.

Хас жаманның бір мінезі

Сөз тыңдайды шекесімен, -

дейді.

Бұл ақын жүректің аңғаруымен көркемдеп кестеленген өмірдің шынайы бейнесі.

Ақын бұл пәни тірліктегі көңіл алдарқатар жұбанышты жәйттердің жеме–жемге келгенде сағымдай бұлдырай – жоғалып, жапанда жалғыз қалғандай дәрменсіз халге түсіретінін жіті байқап, сол сығымдай бір-екі өлең жолына сыйғызып жіберуге шебер екен. Оған жыраудың:

Атадан алтау тусаң да,

Бір басына жекелік

Қадір білер құрбың мен,

Аға – іні не жетсін,

Үйреніскен еті өліп, -

дегені дәлел. Бәлкім, осы шумақтың алғашқы екі қатары сол Оңғар атаның аузынан шыққаннан кейін мәтелге айналған шығар. Мүмкін, осындай ұшқыр, өткір тілмен мірдің оғындай ғып тура, дәл тауып айтқандығынан да болар, оның Дүр Оңғар атанғаны. Оңғар Сыр сүлейлерінің ішінде көзі тірісінде «Дүр» атағын алған ақын, жырау. Ақын заманды болжай айтқан өлеңінде:

«Қиқулап, ұшып қонатын

Қу адасты көлінен

Бұл асырып, күн жаумай

Жер айрылды шебінен

Басынан тайып бақыты,

Айрылған хандар елінен

Қол бастаған батырдың,

Ақ некелі арулар

Именбейт онша ерінен

Ерлерде де жоқ емес

Зайыбынан жеріген»

Қазіргі заманға терең көзқараспен қарап, қазіргі күнгі тіршілікті сипаттаған секілді. Ол да болса қасиеттің бірі болып есептеледі. Ондай қасиет көптің қолынан келе бермейді десем артық айтпаған болар едім. Сол дәуірдегі ел – жұрт халымыздың салт-дәстүрін қатаң сақтап, соның ішінде қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, тұсаукесер, атқа мінгізу, ұлыстың ұлы күні, құрбан айт сияқты кәде-дәстүрлерді кәдімгідей дәріптеп, үлкен мереке етіп өткізген.

Халқымыз осындай салт-дәстүрлер арқылы барлық қауымды, әсіресе жас ұрпақты инабаттылыққа, іскерлікке, шаруақорлыққа тәрбиелеп отырған. Сондықтан қыз ұзату, келін түсіру секілді маңызды шараларға арнайы жырау шақырып, тойбастар айтқызған. Мұның да тәрбиелік мәні күшті. Оңғар жырау сондай салтанатты думанның пердесін ашуға көп қатысыпты. Бұл да оның ел алдында сыйлаған жырау екендігін айғақтай түседі.

Ол жиырмадан астам тойбастар жырын шығарған. Бұл тақырыптағы туындылар бір-біріне ұқсамайды. Мысалы, көрші ауылда келін түсіретін болса, сол шаңырақтың отбасын, ата-анасын, шыққан тегін, жігіттің болмысын шындық тұрғысында шығармасына арқау еткен. Мысалы: Қожакелді руының дәулетті кісісі Жақабай қызын ұзатқанда шығарғанда «Тойбастар» жырын әуелі бойжеткенге арнайды.

Ұзатқан қыз қай кезде,

Кетпейтін сірә жыламай

Жыламай кеткен қыз болса,

Қалатын көпке ұнамай

Әлпештеген ата-ана,

Туысқан, туған және де

Бәрі де тұр шыдамай.

Көп жыласаң күйзеліп,

Көңілі ренжулі екен деп,

Кетпейді және сынамай,-дейді.

Оның осындай тойбастарының бір түрінде қызға арнаған сөзі:

Керуендей күнде көшіп бара жатыр,

Аңдасаң бес күн қонақ қыз дегенің

Базарда пұлы қымбат асыл зердің,

Асылзат дәрежеңді көзбен көрдім, - деп сабақтайды да, бойжеткенге «Досың да, дұшпаның да сүйсінетін ақылды, парасатты бол»,- деп тілек білдіреді. Мұндай тура түйін – Дырқайұлы Оңғардың зерделі ақын екендігін көрсетеді.

Өлеңдері мен толғауларын оқи отырып адамгершілікке негізделген қанатты сөздерді жинадым. Мәселен, «Атадан алтау тусаң да, бір басыңа жетерлік», «Хас жаманның бір мінезі, сөз тыңдайды шекесімен», «Қазған орға жығылар, жаққан отқа жығылар», «Алдыңнан шығып жүрмесін, жақсылық жаман еткенің», «Көп құдайдың бір аты», «Ер – шаңырақ, ел - уық», «Адам – керуен, өмір – жол», «Адамға тумақ – рас, өлмек – мирас», «Жалғыз болсаң, топқа басың кіре алмас, жарлы адам ел шаңына ере алмас», «Жағдайсыздың қолы жаздырмас, кемдік ердің көркін шығармас».

«Жақсының жанабында болған кісі

Тарығып, тартып жүдеу кемтар болмас

Жамандар көкірегін көтергенмен,

Теңеліп жақсыларға ол пар болмас».

«Орынды сөзге ықыласпен,

Ерлер қояр құлақты».

«Жан сауында ойнап-күл,

Мәнісін сөздің ойлап біл».

«Бұраңдамай біздің тіл,

Жүйесін тауып жөн сөйле

Көрінгенді шандыма».

«Жақсының ойын-күлкі мерекесі,

Жаманның тойы жұрттың келекесі».

«Әркім кетіп бетімен

Халықтың ғұрпын бұзбалық».

«Анық болса әділдік,

Ағайын тұрар қорғанып».

«Жамандық жанға ойлама,

Жақсыға жасар үлестен,

Жүрерсіңдер құр қалып».

«Жұртқа болса сенімің,

Жүрерсің күндей нұрланып».

«Ұл перзент, ұят, иман, әм сұлу жар,

Жасартып көрсетеді ердің түсін».

«Бұл сөзім баршаңызға бірдей нақыл,

Жақсыға жарасады айтқан нақыл».

Жырау адамгершілікке тән қасиеттерді өзіндік сөз мәнерімен осылай баға берген. Сыр сүлейі Балқы Базарды өзіне үлгі ұстаз тұтып, оның биік өнерін насихаттаған. Жырау – ауыз әдебитінің ежелгі өкілдерінің бірі, халыққа тәрбиенің алуан түрлерін қамтитын мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің ізін жалғастырушы. Өзінің көргенінен үлкен философиялық үлкен ой түйіп отырады. Адам бойында кездесетін парақорлық, алауыздық, бірліксіз қасиеттерді айтып өткен. Ол халықты бірлікке, сыйластыққа шақырады. Осыны қазіргі күнгі балаларға, жастарға сабақ болсын деген тәрізді.

Жырау мұрасы – халықтың рухани қазынасы

Оңғар Дырқайұлының әдеби мұрасы – мың жылдықтар бойы қалыптасқан, дамыған ақындық-жыраулық өнердің дәстүрлі жалғасы. Оңғар Дырқайұлы Сыр сүлейлері мектебінің көрнекті өкілі ғана емес, ол - сол топтағы және кейінгі кезеңде талай ақындарға ұстаз да болған тұлға.

Кестелі көркем, сұлу сөздің сардары Сыр сүлейінің бірі – Шораяқтың Омары «Ұстаздарым» атты өлеңінде: Балқы Базар, Дүр Оңғар «Алқалап» атты қойғанда Қанша пырақ болса да Қарасын көрмей қаңғалар,- деп тебіреніп, Оңғарды Балқы Базармен қатар қояды. «Әр елдің бар бұлбұлы» өлеңінде Тұрмағамбет ақын да Дүр Оңғардың есімін құрметпен атап, өзіне ұстаздығын, ағалығын мойындайды.

Ақын шығармаларын бүгінгі жетуіне Сыр өңіріне белгілі әдеби мұра жинаушысы Ә.Қайнарбаевтың, ақын Ә.Әлиасқаровтың, ал кітап етіп шығаруда белгілі этнограф, әдебиетші, журналист Т.Дайрабайдың еңбегі құрметке лайық. Ақын - өз заманының перзенті, сонымен қатар өресі биік өнер иесі. Өз заманының тыныс-тіршілігіне, шындығына парасат көзімен ой түйеді, сарапшы болады. Ақынның толғаулары, тойбастар, арнау өлеңдері, көңіл – қостары, жұбатулары, жұмбақтары, бірқақпайлары, айтыстары, оқиғалы тарихи жырлары – оның ақындық поэзиясындағы ақындық даралығын көрсетеді. Өзі өмірден ерте кетсе де шығармалары ел ішінде әлі күнге дейін айтылып келеді. Осының өзі-ақ Оңғар жыраудың тума талант екендігін дәлелдеп тұр.

Оңғар жыраудың мұрасы - өз заманының, уақытының ақиқат шындығын айта алуымен бірге, шыншылдықтың ғана емес, сыншылдықтың да биік өресінен көрінген құнды дүниелер.

Ауыздан ауызға озып, санада сіңіп қалған ақын мұрасы ғалымдар мен әдебиет зерттеушілерінің ізденісінің нәтижесінде кітап болып шығып халқына қызмет етуде. Жырау шығармасы болашақтың да керекті кәделі дүниесіне айналды. Қызығады бүкіл әлем даналарға, Осындай біздің ұлы бабаларға Кемеңгер, ақылы дария Дүр бабамыз Міне, бүгін ортамызда тірілдіңіз.

Тарих қойнауында жатқан өз заманының белгілі тұлғалары ақындар мен жыраулар осылайша халықтан өз бағасын ала бермек.

Қорыта айтқанда, артында сұлу сөз бен өлместей мұра қалдырған атақты дара тұлағаларды қалай құрметтесек те артық етпейді. Дүр Оңғар сынды қазақтың қасиетті сөз өнерінің мәңгіліктілігін өзінің шығармаларында өрнектеп өткен дүлдүлдеріміздің өмір жолы мен шығармаларын келер ұрпаққа ұлағат, өнеге етіп қалдыру – парызымыз. Жазған :Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі Әбдірасылова Бибігүл Өңдеген: Информатика пәнінің мұғалімі Жанат Башенова