Тұрмағамбет Ізтілеуұлы

Тұрмағамбет Ізтілеуұлы (9 шілде 1882, қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Тұрмағамбет ауылы – 15 мамыр 1939, сонда) – ақын, аудармашы.

Әлімұлы тайпасының Кете руының Құлыс тармағы.

Алғаш Алдашбай ахуннан сауат ашқан. Бұхара қаласында әуелі “Мир Араб” (1896 – 1899), кейін Көкілташ медреселерінде (1896 – 1905) оқыған. Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік меңгерген. “Көкілташ” медресесінде тәжік жазушысы Садриддин Айнимен достасып, қабырға газетін бірге шығарысқан. Өзі медреседе оқи жүріп қарақалпақ елінде бала оқытқан. Осы тұста “Шәкірттерге”, “Ұстаз ұсынысы”, “Шөлмек” өлеңдерін жазған. 1905 – 1925 жылы ауыл мектебінде мұғалім, 1936 – 1937 жылы Қазақстан Халық ағарту комиссариатында ғылыми қызметкер болған. Ақын алғашқыда өз ауылындағы Қожабай, Алдашбай, Ораз, Қалжан ахундардың, яғни сол кезеңдердегі білімге аса бай, елді ауызына қаратқан шешен, бала оқытқан ишандардың алдынан мұсылманша білім алып, өзінің өте зеректігін ұстаздары алдында ерте танытады. Аса алғыр баланың бойындағы ерекше талантты байқаған ұстаздары оны сол кездегі Таяу, Орта, Шығыс және Орта Азия елдерінің ұлық тұтатын, XVI ғасырдан білім ордасы саналатын Бұхарадағы әйгілі оқу орны – “Мир Араб” медресесіне оқуға аттандырады. Ол 1899 жылдан бастап сондағы “Көкелташ” медресесінде оқиды. Белгілі мәдениет қайраткері, Тәжік Ғылым Академиясының алғашқы президенті, академик жазушы Садриддин Сайдмұратұлы Айни да (1878-1954) осы жылдары “Көкелташ” медресесінің шәкірті болғаны анық. Тұрмағамбет пен Садриддин осында танысып, дос болып , осы медресені бірге тәмәмдаған, бір-бірін ұлық тұтып, үлкен сыйластықта болғаны мәлім. Тұрмағамбет ақын осы медресе қабырғасынан білім ала жүріп, оның бай кітапханасынан Шығыстың ежелгі мол мәдени, әдеби мұраларын еркін аударып оқи білген. Ол арабтың классикалық дүниесі “Мың бір түнін”, үндінің “Тотынамасын”, парсының “Шаһнамасын”, Шығыстың жеті жұлдызы саналатын ақындар шоғырының шығармаларымен толық танысқан. 1937 жылы “Халық жауы” ретінде жалған жазамен сотталады. 1939 жылы жазасының жалған екені анықталып түрмеден шығады. Осы жылдары ақын ана дүниеге ерте аттанып кетеді. Тұрмағамбеттің өлімі әдебиет әлеміне орыны толмас өкініш болып қалды.

Шығармашылығы

Тұңғыш мысал өлеңін (“Қара қоңыз”) 14 жасында, алғашқы дастанын (“Мәрді диқан”) 18 жасында жазған. Нәзиралық дәстүрмен шығыстық сюжеттер негізінде оннан астам дастан (“Данышпан қарт”, “Тұтқын қыз”, “Рауа бану”, т.б.) жазған.

Шығармалары

Білім-ғылымды:

• “Балаларыма”
• “Ақыл тон аңдағанға тозбайтұғын”
• “Ұлдарыма”
• “Абайды оқығанда”

Адамдық пен ізгілікті:

• “Адамдық іс”
• “Жақсы мен жаман”
• “Қабанға қарсы ұмтылма ер дегенге”
• “Толымды жігіт”, т.б. насихаттау болды.

Өлеңдері

• “Назым”
• “Сөз берсем “жөндеймін” деп бұзасыңдар”
• “Әр елдің бар бұлбұлы”
• “Жоқ, – деме, – маза өлеңде”
• “Жырыңды жаз жөрмелеп”
• “Хазіреті Омардың хикаясы”
• “Пендесін Алла жеткерер”
• “Бұйрық”
• “Жыл келді”
• “Сыр бойы”
• “Үш ғасыр жырлайды” (1965)
• “Бес ғасыр жырлайды” (1985)
• “Қасиетті Қармақшым” (2003)
• “Ғасырлар толқыны” (2004)

Жырлары

• “Атаңның әуелінде белінде едің”
• “Адам”

Айтыстары

Ол жазбаша айтыстың дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, Сыр бойындағы жазба айтыс мектебін қалыптастырушылардың бірі болды.

• “Тұрмағамбет пен Ермұраттың айтысы” діни айтыс
• “Тұрмағамбет пен Жүрсіннің айтысы” хат айтыс
• “Тұрмағамбет пен Әбдікәрімнің айтысы” хат айтыс
• “Тұрмағамбет пен Шәді төренің айтысы” жұмбақ айтыс
• “Көкқұтан мен шымшық” мысал айтыс

Тұрмағамбет бастаған ақындар тобы халықтық игі үрдістердің бірі – топтық өнер жарысын қалыптастырды. “Алты ақынның өмір туралы айтысында” поэтикалық пікір жарысы философиялық сұхбат түріне жалғасса, Шәді төремен жұмбақ айтысында адамның жас ерекшеліктері табиғаттың түрлі құбылыстарына, жан-жануарлардың қасиеттеріне теңестіріледі. Тұрмағамбет ақындарға аралық сөз айтып, бітістіруші би-шешеннің рөлін де атқарған. Омар мен Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке, Кете Жүсіп пен Даңмұрынға арнаған аралық сөздері Тұрмағамбет ақынның адамгершілік ұстанымын дәйектейді. Тұрмағамбеттің “Құрбанғалиға”, “Құлжан биге” атты сатиралық эпиграммасынан сарказм байқалады. Ақын 1936 жылы Фердоусидің “Шаһнамасын” қазақ тіліне еркін аударма жасады (40 мың жол). Бұл шығарманы Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин, Темірбек Жүргенов, т.б. зерттеушілер жоғары бағалаған. Туындының “Рүстем–Дастан” аталатын бөлімі 1961 жылы, “Шаxнамауылы Рүстем – Дастан” деген атпен толықтырылған нұсқасы 2004 жылы жарық көрген. Өлеңдері “Үш ғасыр жырлайды” (1965), “Бес ғасыр жырлайды” (1985), “Қасиетті Қармақшым” (2003), “Ғасырлар толқыны” (2004) жинақтарына енген. Зерттеуші Байділдаев Тұрмағамбеттің ел аузында жүрген жырларын, тапқырлық сөздерін жинастырып, “Назым” деген атпен 1972, 1982 жылдары жарыққа шығарды. Өтеген Күмісбаев Тұрмағамбеттің “Рүстем–Дастанын” жүйелі түрде қарастырып, парсы тіліндегі “Шаһнамамен” салыстыра зерделеді (“Т.Изтлеуов и его Рустем – Дастан”). Ұ.Жанбершиева ғылыми-зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады (“Т.Ізтілеуовтің поэтикалық творчествосы”). Ақын қолжазбалары ҚР ҰҒА Әдебиет және өнер институтының қолжазба және мәтінтану бөлімінде сақтаулы.

Тұрмағамбет туралы естелік

1981 жылы ақынның 100 жылдығына Бүкілодақтық «Мелодия» дыбыс жазу фирмасында Т. Ізтілеуовтың Ақмырза Тұяқбаевтың өз домбырасының сүйемелдеуімен орындаған үздік шығармалары (Нақыл термелері) мен «Рауа бану» поэмасының жазбасы қосылған альбомы шықты (1882-1939) және Ақмырза Тұяқбаевтың өз домбырасының сүйемелдеуімен орындаған үздік шығармалары (Нақыл термелер).

2007 жылы 2 қарашада қуғын-сүргінге ұшыраған ақынның туғанынан 125 жыл өтуіне орай Алматы қаласында Наурызбай батыр мен Қабанбай батыр көшелерінің қиылысындағы саябақта (бұрынғы Дзержинский мен Калинин) бұрынғы КГБ ғимаратына қарсы жағында қоладан ескерткіш орнатылды.

2009 жылы «Қазақфильм» киностудиясының ақын әрі аудармашы Тұрмағамбет Ізтілеуов туралы режиссер, сценарист - Жаңабек Жетіруов түсірген «Тұрмағамбет» деректі фильмі жарыққа шықты.

Сілтемелер

“«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том “«Тұрмағамбет Ізтілеуұлы»: Шығармалары / Баспа директоры: Есенғали Раушанов - Алматы «Жазушы» Бас редакциясы, 2007 ISBN 9965-21-513-8, I том