Памфлет

Памфлет, қаһарлы сөз (ағылш. рamphlеt – парақ) – белгілі бір құбылыстарды, беделді саяси және мәдени қайраткерлерді әшкерелеуге арналған өткір сатиралық шығарма; өткір сатираға құрылған әдеби туынды; қоғамдық-саяси өмірде қандай да бір тұлғаны немесе құбылысты өткір сатирамен масқаралайтын, нысаналы, айқын тілмен ерекшеленетін, жағымсыздық, жамандық такырыбын әшекерлейтін саяси публицистиканың жанры.

Публицистиканың жанры ретінде қара сөзбен ғана емес, өлең түрінде де жазылады. Памфлет белгілі бір құбылыс, оқиға, деректерді, мемлекеттік саяси жүйе мен беделді қоғам қайраткерлерінің ықпалын қысқа негізде сатира үлгісінде де әшкерелейді.

Тарихы

Памфлет термин ретінде 12 ғасырда қолданыла бастағанымен, оның классикалық түрі Қайта өрлеу дәуірінде (16 ғ.) қалыптасты. Ежелгі Грекия мен Римде шешендік сөз, ғылыми трактат (Демосфен, Цицерон, Ювенал) түрінде келіп, кейін мазмұн, пішін тарапынан барлық жанрды қамтыды. Памфлет қара сөзбен де, өлең түрінде де келеді, насихатқа негізделіп, барша қауымға түсінікті болады. Памфлет қоғамның саяси-әлеуметтік тынысын бейнелейді, нақты оқиға, дерекке байланысты туындайды. Кейде Памфлет жала жабу мағынасында келсе, пасквиль деп аталады.

Өкілдері

Публицистикалық Памфлет үлгілеріне Дж.Милтонның “Ареопатика” (1644), “Бөшке ертегісі” (1704), Дж.Свифттың “Вольтер туралы трактат” (1763), М.Горькийдің “Әзәзіл билеген қала” (1906), Л.Н. Толстойдың “Үнсіз қала алмаймын” (1908), т.б. шығармалар, ал сатиралық Памфлет қатарына Свифттың “Гулливердің таңғажайып саяхаттары” (1726), М.А. Булгаковтың “Қан қызыл арал” (1928), т.б. туындылары жатады. Памфлет жанры В.Г. Белинскийдің “Гогольге хат” (1847), П.Я. Чаа-даевтың “Философиялық хат” (1836) секілді еңбектерінен көрінсе, соғыс жылдарында И.Эренбург, Я.Галланың фашизмді айыптаған публицистикалық Памфлеттері жарық көрді. Қазақ әдебиетіндегі памфлетті А.Байтұрсынұлы “Әдебиет танытқышында” (1926) толғау түрінің біріне (күліс) жатқызып, “мазақ қылу” деп атайды. Қазақ өлеңіндегі памфлеттің алғашқы нышандары жыраулық поэзия өкілдерінен байқалады. Мысалы, Жанкісі жыраудың “Қоқан ханына айтқаны”, Махамбеттің Жәңгір ханға, Шернияздың Баймағамбет сұлтанға, Тұрмағамбеттің Құлжанға айтқандарында Памфлетке тән пафос бар. Абай “Болыс болдым, мінекей”, “Мәз болады болысың”, “Күлембайға” деген топтама Памфлет өлеңдерінде болыс-билердің типтік-психологиялық, сатиралық портретін жасады. Әсет пен Ырысжанның жұмбақ айтысы мен С.Торайғыров өлеңдерінен Памфлеттік сарын байқалады. С.Дөнентаевтың “Бозторғайы” (1915), С.Сейфуллиннің “Күзетші иттері” (1917) мысал Памфлетке жатады. Соғыстан кейінгі жылдары Қ.Аманжоловтың “Дүние дұшпандарына”, “Аденауер ұсқыны”, А.Тоқмағамбетовтың “Трумэннің қонақтары”, “Қорқаулар комедиясы”, “Бұрандалы бұлбұлдар”, т.б. Памфлеттері жазылды. Қазіргі кезде республикалық баспасөз беттерінде халықаралық тақырыптарға жазылған памфлеттер жарияланып жүр.

Дереккөздер

• Қабдолов З., Сөз өнері, А., 1997;
• Әдебиеттану. Терминдер сөздігі, А., 1998;
• Байтұрсынұлы А., Шығармалар жинағы 5 томдық, 1-т., А., 2003.