Пингвинтәрізділер

Пингвинтәрізділер (Sphenisciformes) — құстардың бір отряды.

Пингвинтәрізділер Қазбалық ауқымы: Paleocene-Recent, 62–0 Ma ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н
Pygoscelis papua
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Құстар Ықшам табы: Neognathae Сабы: Sphenisciformes Sharpe, 1891 Тұқымдасы: Spheniscidae Шарль Люсьен Бонапарт, 1831
Қазіргі тегілері
Aptenodytes Eudyptes Eudyptula Megadyptes Pygoscelis Spheniscus

Эоцен дәуіріне тән Пингвинтәрізділердің қаңқа қалдықтары Жаңа Зеландия, Австралия және Аргентина жерлерінен табылған. Пингвинтәрізділер құстардың басқа топтарынан ерте кезде бөлінген, шығу тегі жағынан дауылпаздарға жақын. Қазіргі кезде Пингвинтәрізділердің 6 туысқа жататын 15 — 17 түрі белгілі, дене тұрқының ұзындығы 40 см-ден (галапогос пингвині) 120 см-ге (император пингвині) дейін, салм. 3 кг-нан 45 кг-ға дейін жетеді. Қауырсындары қысқа, тығыз, арқасы қара, қара қоңыр, бауыры ақ түсті, кейбір түрінің басы сары теңбілді немесе айдарлы болады. Төс бұлшық еттері жақсы жетілген, қанаты ескекке айналған, қабыршақ тәрізді қауырсынмен қапталған.Пингвиндер өмір бойы бір-ақ сыңарымен өтеді.

Fairy Penguins in Melbourne Zoo

Жақсы жүзеді, сүңгиді, жарғақты саусақтары мен қысқа құйрығы руль қызметін атқарады. Пингвинтәрізділер жағалауға, мұз үстіне секіріп шығып, құрлықта көбіне екі жағына теңселе адымдап, баяу қозғалады, қар үстінде бауырымен сырғанайды. Пингвинтәрізділердің тері астындағы дәнекер ұлпадан тұратын май қабаттары жақсы жетілген, ол денесіндегі жылуды реттеп отырады. Пингвинтәрізділер құрлықта түлейді, бұл кезде олар қоректенбейді. Моногамиялы, ұя салып, жұмыртқалау кезінде бірнеше мыңдаған дарабастары бірігіп үлкен топ құрады. Ұяларын жағалаулардағы жазық, тасты жерлерге, үңгірлерге, ағаш тамырларының қуыстарына салады. Ұяда 1 — 2 (кейде 3) жұмыртқа болады. Император пингвинінің еркегі жұмыртқаны аяғының үстіне ұстап, бауырындағы тері қатпарымен жабады, 65 күндей шайқайды. Аделия пингвині 35 күнде балапан басып шығарады. Пингвинтәрізділер шаянтәрізділермен, басаяқты ұлулармен, балықтармен қоректенеді. Галапогос пингвині (Sphenіscus mendіculus) өте сирек кездеседі, саны аз болғандықтан қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.

Дене құрылысы

Пингвиндердің дене пішіні ағысты болып келеді, бұл олардың суда қозғалуына ыңғайлы. Бұлшықет жүйесі мен сүйектерінің құрылысы суда қанаттарын бұранда секілді пайдалануға мүмкіндік береді. Басқа ұша алмайтын құстардан айырмашылығы, пингвиндердің қыртысы айқын көрінетін төс сүйегі бар, оған күшті бұлшықеттер бекітілген. Суда жүзу әуеде ұшудан ерекшеленеді: қанатты көтеруге жұмсалатын энергия оны төмен түсіруге жұмсалатын энергиямен бірдей, өйткені судың кедергісі ауаның кедергісінен әлдеқайда жоғары. Осы себепті пингвиндердің жауырын сүйектерінің беті үлкенірек, бұл қанатты көтеруге жауап беретін бұлшықеттердің жақсы бекітілуіне жағдай жасайды .

Иық сүйегі мен білезік сүйегі шынтақта тік және қозғалмайтын түрде байланысқан, бұл қанаттың тұрақтылығын арттырады. Пингвиндердің төс бұлшықеті жақсы дамыған және кейде дене салмағының 30%-на дейін жетеді, бұл ең күшті ұшатын құстардағы осы қатынастан бірнеше есе жоғары. Сан сүйектері қысқа, тізе буыны қозғалмайды, ал аяқтары артқа қарай айтарлықтай ығысқан. Бұл пингвиндердің ерекше тік жүрісінің себебі болып табылады. Үлкен жүзу жарғақтары бар табандары салыстырмалы түрде қысқа, құрлықта жүргенде олар көбінесе өкшесіне тұрып демалады, ал қатты құйрық қауырсындары қосымша тірек ретінде қызмет етеді .

Пингвиндердің құйрығы қысқа, өйткені басқа суда жүзетін құстарда бұл бағыттау функциясын атқарса, пингвиндерде оны негізінен аяқтары орындайды. Пингвиндердің басқа құстардан тағы бір айқын айырмашылығы — олардың сүйектерінің тығыздығы. Барлық құстардың сүйектері түтік тәрізді болып келеді, бұл олардың қаңқасын жеңілдетіп, ұшуға немесе жылдам жүгіруге мүмкіндік береді. Ал пингвиндердің сүйектері ішкі қуыстарсыз, сүтқоректілердің (дельфиндер мен итбалықтар) сүйектеріне ұқсайды. Пингвиндердің қатты қауырсындары бар, олар денесін тығыз жауып тұрады .

Қауырсын жамылғысы

Пингвиндердің қауырсындары ұсақ, дифференцияланбаған және жұқа. Құйрық қауырсындары қатты. Көптеген пингвин түрлерінің арқасы сұрғылт-көк түстен қара түске ауысып тұрады, ал құрсағы ақ түсті. Мұндай түс теңіз жануарларынан жасырынып қалуға көмектеседі.

Балапандарының қауырсындары көбінесе сұр немесе қоңыр түсті болады, бірақ кейбір түрлерінде құрсағы мен жаны ақ түске ие.

Жалпы, жұмыртқаны басып шығару және балапан өсіру кезеңінен кейін пингвиндер қауырсынын ауыстырады. Линька кезінде олар қауырсындарын көп мөлшерде бір уақытта тастайды. Осы кезеңде олар жаңа қауырсындары өсіп шыққанша, жүзе алмай, тамақсыз қалады .

Термореттеу

Өмір сүретін ортасында пингвиндер қатал климаттық жағдайларға бейімделеді және осыған бейімделуге мүмкіндік беретін анатомиялық ерекшеліктерге ие. Суытуға қарсы негізгі қорғаныс механизмі — 2-3 см қалың май қабаты. Оның үстінде су өткізбейтін, қысқа, бір-біріне тығыз орналасқан және дене бойына біркелкі таралған үш қабат қауырсын орналасқан. Қауырсын қабаттарындағы ауа дене жылуын сақтауға көмектеседі.

Пингвиндердің қанаттары мен аяқтарында жылу беру жүйесі жақсы дамыған: артериялық қан суығырақ веноздық қанға жылу береді, осылайша жылу шығыны барынша азаяды .

Сезім мүшелері

Пингвиндердің көздері суда жүзуге өте жақсы бейімделген; олардың қасаң қабығы жалпақ, сондықтан құрлықта олар шамалы жақыннан көргіш. Бейімделудің тағы бір ерекшелігі — көз қарашығының қысқару және созылу қабілеті, әсіресе тереңдікке сүңгитін императорлық пингвиндерде айқын көрінеді. Осы қабілетінің арқасында пингвиндердің көздері 100 метр тереңдіктегі жарық өзгерісіне тез бейімделеді. Пигмент құрамын зерттеу нәтижесінде пингвиндердің көк түсті спектрді жақсырақ көретіні, ультракүлгін сәулелерді қабылдай алатыны анықталған.

Пингвиндердің құлағының сыртқы құрылысы анық емес. Сүңгіген кезде құлақтары арнайы қауырсындармен жабылады, сондықтан су ішке кірмейді. Императорлық пингвиндердің құлақтары қысымнан қорғану үшін жабылатын етіп бейімделген.

Суда пингвиндер дыбыс шығармайды, ал құрлықта олар керней мен шығыршық дыбыстарына ұқсас дауыспен байланысады. Олар тыңдау арқылы жемтігін іздеу немесе жауларын анықтау қабілетін қолдана ма, бұл әлі анықталмаған .

Қоректенуі

Пингвиндер балықпен қоректенеді: антарктикалық майшабақтар (Pleuragramma antarcticum), анчоустар (Engraulidae), сардиналар (Сельдь тұқымдасы), сондай-ақ эуфаузиялар, криль секілді шаянтәрізділер және су астында жұтып жіберетін ұсақ басаяқтылармен азықтанады. Егер түрлі түрлер бір ортада өмір сүрсе, олардың рационы әдетте ерекшеленеді. Мысалы, Аделі пингвиндері мен антарктикалық пингвиндер әртүрлі мөлшердегі крильді қалайды.

Шаянтәрізділермен қоректенетін пингвиндер тұрақты тамақтануға мұқтаж, ал балықпен қоректенетіндерге бір сәтті аулау жеткілікті. Мысалы, балық аулайтын түрлер он әрекеттің бірінде жемтігін ұстай алса, шаянтәрізділерді жейтіндер бір сүңгуде он алты рачокты аулау керек .

Линька кезінде және кейбір түрлерде (Аделі, императорлық, антарктикалық және айдарлы пингвиндер) жұмыртқаларды басу кезеңінде олар толықтай тамақтанудан бас тартады. Бұл кезең әртүрлі түрлерде бір айдан (Аделі және айдарлы пингвиндер) үш жарым айға дейін (императорлық пингвиндердің аталықтары) созылады.

Пингвиндер негізінен теңіз суын ішеді. Артық тұз көздерінің үстінде орналасқан арнайы бездер арқылы шығарылады.

2015 жылы императорлық пингвиндер мен Аделі пингвиндерінің геномдарын зерттеу нәтижесінде, пингвиндер 20 миллион жылдан астам уақыт бұрын дәм сезудің үш түрінен (тәтті, ащы және умами) айырылғаны анықталды .

Көбеюі

Пингвиндер көбінесе үлкен колонияларда ұя салады, олардың саны кейде он мың жұптан асып түседі. Жұмыртқаны басып шығару мен балапандарды тамақтандыру кезекпен екі ата-анаға жүктеледі.

Пингвиндердің жұптасу жас мөлшері олардың түріне және жынысына байланысты өзгереді. Мысалы, кіші пингвиндер, әсем пингвиндер, субантарктикалық және есек пингвиндері алғаш рет екі жасында жұптасады. Аделі пингвиндерінің, антарктикалық, патшалық және императорлық пингвиндердің ұрғашылары көбінесе үш жасында жұптаса бастайды, ал аталықтары бұл жасқа бір жылдан кейін жетеді. Ал алтыншашты пингвиндер тек бес жасында жұптасуға дайын болады.

Бұл көрсеткіштер статистикалық орташа мәліметтер болып табылады: шын мәнінде, пингвиндер неғұрлым үлкен болса, олар колонияларда көбірек уақыт өткізеді және өздерінің жұптасу жасына жақындайды. Мысалы, патшалық пингвиндер бір жасында колонияға жиі келмейді; екінші жылында олар онда бірнеше күн ғана болады. Кейінгі жылдары колонияға келу жиілеп, ондағы болу уақыты біртіндеп артады. Императорлық пингвиндердің аталықтары жұмыртқа басуға көбінесе сегіз жасында ғана кіріседі .

Жұмыртқаны басатын маусым климаттық жағдайларға байланысты. Солтүстікте өмір сүретін галапагос пингвиндері, кіші және есек пингвиндері жыл бойы жұмыртқа басуы мүмкін. Кіші пингвиндер кейбір жағдайларда жылына екі рет жұмыртқалайды. Субантарктика мен Антарктика аралығындағы аймақтарда мекендейтін түрлердің көпшілігі жұмыртқалауды көктемде немесе жазда бастайды. Бұл ережеден айтарлықтай ерекшелік – императорлық пингвиндер. Олар жұмыртқаны күзде салады. Осылайша, балапандар Антарктикалық қыста, температура −40 °C-қа дейін төмендегенде өседі. Суыққа бейімделу олардың тірі қалуында шешуші рөл атқарады.

Патшалық пингвиндердің балапандары солтүстіктегі колонияларда қыстайды. Бұл кезеңде ата-аналары оларды сирек тамақтандырады, сондықтан бірінші қыста балапандар салмақ жоғалтады. Антарктиканың суық аудандарында бір жұмыртқа басылады, ал қоңыржай және жылы аймақтарда жұмыртқа саны бірнешеу болуы мүмкін .

Пингвиндер суда да, құрлықта да топпен жүргісі келеді. Әсіресе жұмыртқа салу, басу және балапандарды өсіру көптеген түрлерде үлкен колонияларда бір уақытта жүреді. Мұндай колонияларда 5 миллионға дейін жануар болуы мүмкін.

Көшпелі өмір салтын ұстанатын түрлердің аталықтары жұмыртқа басу кезеңінде колонияға аналықтардан бұрын келіп, шағын аумақты иемденуге тырысады. Бұл аумақтардың ауданы әдетте бір шаршы метрден аспайды. Олардың әлеуметтік мінез-құлқы ұя салуға бағытталған. Ерекшелік — императорлық пингвиндер, олар ұя салмайды және серіктесі мен ұрпағымен байланысынан басқа, айқын әлеуметтік мінез-құлыққа ие емес .

Аталық пингвиндер серіктестерінің назарын аудару үшін керней дыбысына ұқсас дауыстар шығарады. Егер аталығы жаңа серіктес таба алмаса, ол көбінесе өткен жылы жұптасқан аналықпен жұптасады. Түрлер арасында «ажырасу пайызы» әртүрлі: әсем пингвиндерде келесі жылы басқа серіктесті таңдағандар шамамен 14%-ды құрайды. Бұл өте аз және олардың серіктесіне адалдығын көрсетеді. 12% жұп өзара қарым-қатынасты жеті жылдан астам уақыт бойы сақтаған. Ал Аделі пингвиндерінде жағдай басқаша: бұл түрдің 50%-дан астамы келесі жылы серіктесін ауыстырады.

Әлеуметтік мінез-құлықтың күрделілігі мен серіктесті таңдау механизмдері, сондай-ақ колонияның көлемі арасында тығыз байланыс бар. Үлкен колонияларда тығыз мекендейтін Аделі, антарктикалық, субантарктикалық және айдарлы пингвиндердің жұптасу ритуалдары визуалды да, акустикалық та назар аударады. Ал тығыз өсімдіктер арасында өмір сүретін әсем пингвиндер немесе бір-бірінен алыс ұя салатын кіші пингвиндер әлдеқайда ұстамды мінез көрсетеді .