Рукин экспедициясы (1870) — Адай көтерілісінің басталуына себеп болған алғашқы қақтығыс. Рукин Адайлардан 1869 жылдың түтін салығын дереу төлеуді талап еткен. Негізгі ереже бойынша генерал-майор Веревкин түтін салығын 1870 жылдан бастап жинауды сұраған еді. Рукин отряды қаза тапқаннан кейін Адайлар шабыттанып, үлкен көтеріліс бастайды.
| Рукин экспедициясы |
| Дата |
1870
|
|---|
| Орын |
Маңғыстау өңірі,  Ресей империясы
|
|---|
| Нәтиже |
Адайлар Рукин жасағының 17 адамын өлтіріп, қалғандарын тұтқынға әкетеді. Рукиннің бас терісін сыпырып алып, астындағы атымен қоса Хиуа хандығына жөнелткен.
|
|---|
| Қарсыластар |
|---|
|
|
| Қолбасшылары |
|---|
|
|
| Тараптар күші |
|---|
|
|
| Шығындар |
|---|
|
|
|
|
1869 жылдың аяғында Орал әскери губернаторы генерал Веревкин Маңғышлақ приставтығына подполковник Рукинді тағайындады. Ол келу бойына Адайлардан 1869 жылдың түтін салығын 3 рубль 50 тиын көлемінде дереу төлеуді талап еткен. Соның алдында ғана генерал-майор Веревкин Адайдың екі дистанциясының бастығын Оралға шақырып алып, жаңа ережені түсіндіріп, 3 рубль 50 тиын көлеміндегі түтін салығын 1870 жылдан бастап жинауды сұраған еді. Солай бола тұра, Рукин өз қызметіне жүрер алдында оған 1869 жылдың салығында осы көлемде жинау тапсырылды. Мұндай екіжақты әңгіме дистанция бастықтары тарапынан да, қазақтардың өздеріне күдік әкелмей қоймады. Рукин өзіне бөлімшелерді басқаратын барлық Адай сардарын шақыртып алдырып, әрқайсысысынан қолхат алғанымен, ел ішінің тыныштығы бұзылған еді. Күн өткен сайын толқу бой ала бастады.
Қазақтарды басқару ісінде ешқандай тәжірибесі болмағанына қарамастан, Адайлармен таныспастан, қазақтардың түтін санын қалай алудың жайын білместен Рукин Александр фортына келген соң көп кешікпей-ақ, жаңа ережені енгізуге далаға шығуды ұйғарады. Қазақтарды өз дегенінен шықпайды деп есептеп, Рукин 1870 жылдың наурыз айының басында қасына бір офицер, екі урядник, 40 атты казакты ілестіріп, ай жарымға жететін азық-түлік алып, далаға беттеді. Отряд құрамында сонымен қатар даланы жақсы білетін, әрі халыққа беделді би Бәймембет Маяұлы болды. Адайлар отрядтың қашан қаладан шығатынын аңдып отырды. Қаладан далалыққа шығатын жол тау арасымен өтеді. Отряд бекініс қақпасынан шыққан бойда Адайлар өздерінің хабаршыларын қандастарына жөнелтті. Бекіністен 60 шақырымдай жол жүріп, тегістікке шыққаннан кейін, отряд өздеріне жан-жақтан әртүрлі топтың жақындай бастағанын аңғарды. Жүрісті тоқтатпастан Рукин екі қазақты алға жіберіп, бұл неғылған тобыр екенін біліп келуге жұмсады. Адайлар Рукинді далаға бұдан әрі қарай жібермейтіндігін ашық айтқан. Бұл ескертуге құлақ аспастан Рукин отряды тағы да бірнеше шақырымға алға жылжып, бір құдықтың басында түнеп шығуға аялады. Келесі күні қарасы он мыңдай адам отрядты қоршап алып, Рукиннің фортқа қайтуын талап етті. Бұған жауап ретінде орыс винтовкасынан оқ атылды. Адайлар сескене қойған жоқ, есесіне қарсы оқ атты. Атыс басталып кетті, абырой болғанда бұл жолы екі жақ та дін аман, адам өлімі болған жоқ. Отряд келесі күніде осы құдықтың басында болды. Жағдайдың ушығып бара жатқаның көріп, Рукин фортқа Зеленинге хат жазып, бір қазақты жұмсады, көмекке қол сұрады, дәрі-дәрмектерімен фельдшердің келуін талап етті, казак-орыстар үшін үш шелек арақ және әр адамға 40 патроннан қосымша оқ сұратты. Хатты форттағылар 24 наурыз күні кешкі 5-те алды, сол заматта жаңа отряд жасақталып, жолға жиналды. Бұл жерде айта кететін нәрсе, форттағы гарнизонда небары 200 казак бар болатын, оның бірқатары Рукинмен бірге кетті. Ал бекіністе 150 казак қалды, олардың өздері де түгел жаяу еді. Қазыналық аттың саны 24 еді, оның алтауымен гарнизонға су тасылады, қалған алтауы қандайма болсын шаруа шыға қалса деп қосалқы ұсталады. Сонда бос аттың саны тек 12. Отрядты жасақтандыру үшін фортта сауда жасайтын армяндардан ат сұрауға тура келді. Сағат 10-ға жақын 20 казак-орыстан құралған отряд дайын болды: 1 урядник, 1 офицер, 1 фельдшер, 2 ат зеңбірек сүйреуге, тағы екі ат арбаға жегіліп, керек-жарақтар мен 1600 патрон тиелді. Казак-орыстар түнімен жүріп отырды. Таңертен Рукин қосына 10 шақырымдай қалған кезде кездескен қазақтардың бірінен жаманат хабар естіді: Рукиннің өзі өлген, отряды тұтқынға алынған. Осы қақтығыста өлген Бәймембет Маяұлының сүйегін әкеле жатқандар да қарсы жолықты. Отряд кері оралуды жөн деп тапты. Рукин фортқа хат жолдаған түні, яғни наурыздың 24-нен 25-іне қараған түн тыныш өтті. Қазақтар таңертен оның қонысынан шеттеп, тау жаққа ыдырап кеткен. Адайлардың өздеріне шабуыл жасау райынан қайтқанын көріп, Рукин жедел жиналып, фортқа қарай жылжыды. Алайда, ол өз лагерінен екі шақырымдай жүрген соң отрядты қазақтар қоршап алады. Тағы да атыс басталады. Жағдай тіпті қиындап кетті. Көмектің келетіндігіне еш үміт жоқ, фортқа дейін әлі 120 шақырым (нақты емес) жол бар. Қас-қағым ғана уақыт өтті, қазақтар "Алла" деп айқайлап, казак-орыстарға бас салды. Логиновтың мойнына арқан салып, түйеге байлап тастады. Рукинге бірнешеуі ұмтылды. Ол револьверін қазақтардың біріне қарай кезеніп еді, қаруы от алмады. Сосын көп ойланып жатпай-ақ, қаруды аузына апарып, шүріппесін басып қалды. Өлі дене жерге сылқ ете қалды. Орыс-казактар жеңіліс тапты, 17 адам сол жерде өледі, қалғандарын тұтқындап әкеткен. Адайлардың адам саны шығыны белгісіз.[1]
- ↑ Көтеріліс күнделігі (Маңғыстаудағы 1870 жылғы көтеріліс – мұрағат құжаттарында) – Алматы: «Сардар», 2010 – 160 бет.
