Салыстырмалы психология

Салыстырмалы психология - адам психикасының шығу тегі мен дамуының, адам санасының қалыптасуының психологиялық алғышарттары мен заңдылықтарын, адам мен жануарлардың психологиялық қарекетіндегі жалпылық мен айырмашылықты, (адамның мінез-құлқындағы әлеуметтік пен биологиялық мәселесі) зерттейтін психология саласы. Бұл мәселелерді зерттеу адам психологиясы мен зоопсихологияның (жануарлардың психикасы, шығу тегі, эволюция барысында дамуы және психикалық процестердің онтогенезде қалыптасуы туралы ғылым) мәліметтерін салыстыру арқылы жүзеге асырылады.

Адам (Һомо Сапиенс) қай жағынан бірегей деген сұраққа жауап беру үшін басқа түрлердің, әсіресе Приматтар қабілетін білу қажет. №1 сессия - Санкт-Петербургтегі Ленинград хайуанаттар бағындағы Орфей атты гиббон (Hylobates lar) және 4 жасар бала, бұл екеуіндегі әртүрлі түсініктердің қалыптасуы мен өзектіленуін зерттеу: екі қатысушының "кішкенерек" сурет ұғымына ие болуы. Олар үш орташа кескін арасынан шағын кескінді (жоғарғы жағындағы жұп сурет), қалған үш үлкен кескін арасынан орташа кескінді (орта және төмен жағындағы жұп суреттер) таңдауды үйренді.

Жануарлар мен адамның психикалық қарекетінің гомологиялық және анологиялық (ақиқат ұқсас және сырттай ғана ұқсас) компоненттері мен детерминанттары анықталады; бұлар олардың шығу тегінің ортақтығын және адамның арғы жануар тегінен алынғанын, сондай-ақ адамның мінез-құлқы мен психикасының әлеуметтік-тарихи факторлардың әрекеті нәтижесінде пайда болып, дамыған түбегейлі сапалық айырмашылықтарын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі уақыттағы маймылдардың амалдау, құралдармен әрекет жасау, табындық іс-әрекеті және т.б. психикалық функцияларын зерделеу негізінде адамның еңбек қарекетінің, адамзат қоғамының, сөйлеуінің шығуының биопсихологиялық алғышарттарын анықтауға ерекше назар аударылады.

Адамның мінез-құлқының биологиялық детерминанттары (жануарлардың мінез-құлқымен ортақтары немесе тікелей содан шыққаны) этологиялық зерттеулер әдістері мен нәтижелері қарастырылып зерттеледі. Адам мен жануарлар психикаларының арақатынасы, олардың психикалық функциялары мен ерекшеліктері туралы мәселе ежелгі ойшылдардан бастап зерттеліп, барлық діндерде дүниетанымдар күресінің объектісі болды (адамның "мәңгі өлмейтін" жаны мен жануарлардың "өлетін" жаны немесе жануарларда жан болмайтыны туралы түсініктер).

XYIII ғ. аяғында, XIX ғ. басында бұл проблеманың ғылыми зерттелуі Ж.Б.Ламарктың, Ж.Л. Бьюффонның, бертініректе Ч.Дарвиннің есімдерімен байланысты. Салыстырмалы психология мәліметтерінің психология, философия, антропология және басқа ғылымдар проблемаларын шешу үшін елеулі мәні бар.

Бала психологиясы мен мектепке дейінгі педагогика үшін адамның, балалар мен жоғары сатыдағы сүтқоректілер балаларының мінез-құлықтарының салыстырмалы — онтогенетикалық зерттеу, баланың психикалық дамуының биологиялық негіздері мен факторларын талдау маңызды. Мұндай салыстырмалы зерттеулердің енді бір аспектісі — балалар мен жануарлар арасындағы қарым-қатынастар мен өзара түсіністіктің заңдылықтарын танып-білу, ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесі, табиғат қорғау тұрғысындағы тәрбие мақсатында бұл заңдылықтарды пайдалану. Салыстырмалы психология мәліметтері практикалық негізде нейропсихология мен медицинада да қолданылады.