Солтүстік Ирландия
Солтүстік Ирландия (ағылш. Northern Ireland; ирл. Tuaisceart Éireann[1]; олст.-шотл. Norlin Airlann) — Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Құрама Патшалығының әкімшілік-саяси бөлігі.
| Солтүстік Ирландия ағылш. Northern Ireland ирл. Tuaisceart Éireann олст.-шотл. Norlin Airlann | |||||
| |||||
| Солтүстік Ирландия мемлекеттік әнұраны | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 3 мамыр 1921 | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | ағылшын, ирланд, олстер-шотланд | ||||
| Елорда | Белфаст | ||||
| Ірі қалалары | Белфаст, Дерри | ||||
| Үкімет түрі | парламенттік монархия | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы |
13 843 км² км² | ||||
| Жұрты • Сарап (2018) • Тығыздығы |
↗1 882 000 адам адам 135,9 адам/км² адам/км² | ||||
| Экономикасы | |||||
| Валютасы | Фунт стерлинг (GBP) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Телефон коды | +353 48 және +44 28 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC±00:00, Europe/Belfast және UTC+1 | ||||
Ирландия аралының солтүстік-шығысында орналасқан. Астанасы әрі ең ірі қаласы – Белфаст. Оңтүстігінде және батысында Ирландия Республикасымен шектеседі.
ГеографиясыӨңдеу
Солтүстік Ирландияның ең биік нүктесі – Морн тауларындағы Слив-Донард (848 м)
Солтүстік Ирландияның орталығында бақтақ пен жыланбалық мекендейтін Лох-Ней өзені, Ұлыбританияның ең үлкені (388 км²), орналасқан. Көлемі бойынша екінші болатын көлдер системасы – Үстіңгі мен Астыңғы Лох-Эрн, елдің оңтүстік-батысында орналасқан. Сол көлдердің арасында Солтүстік Ирландияның жазық жері орналасқан, ал солтүстік-шығысы, оңтүстік-шығысы мен батысы – таулар.
ТарихыӨңдеу
1920 жылдың Ирландия аралын екі мемлекетке бөлген Ирландияның үкіметі туралы акті Солтүстік Ирландияның және оның алты графтігінің пайда болуына себеп болады. Солтүстік Ирландияда протестаннтық көпшілігі болатындай Ирландия-Ұлыбритания шекарасы салынған. Өйткені католиктер жиі Ұлыбританияның басшылығын қолдайтын. Католиктер мен Протестанттар өзара сегрегацияда өмір сүретін.
Ирландияның бөлінгеніне қарсы болғандар көп болған және Солтүстік Ирландияның құрылғанынан кейін қақтығыстар, әсіресе Белфастта, жиі болатын. ИРА (Ирланд Республикалық әскері) жақтырмағаны сонша, Ұлыбританияның Ирланд Корольдік Полициясын болысатын Алстер Арнайы Полициясын құруға мәжбүр болады. 1920-1923 жж арасында болған конфликт Белфаст тарихындағы әлі де ең үлкен қантөгісі болып келеді. Ағылшын-Ирланд келісімінің қабылданғанынан кейін ғана қақтығыстар азаюды бастайды. Жалпы санасақ, Ирландияның конфликтінде 1920 шілдесі мен 1922 шілдесінің арасында 636 адам көз жұмған. Соның ішінде шамамен 460-сы Белфастта болды (58 Католик, 159 Протестант пен 3-еуінің ұстанған діні белгісіз).
Алайда, қақтығыстар толықтай тоқтамаған, және соған уайымдаған халық Солтүстік Ирландия регионынан шығуды бастайды.
1952-1965Өңдеу
Солтүстік Ирландияның Ұлыбританияның құрамына кіргенін қолдайтындарды жиі юнионисттер (ағыл. Union - ұйым, одақ) деп атайды. Регионның құрылғанынан кейін оның басшылығында болғандар көбінесе Юнионисттер болатын және олар Католиктер мен националисттерге қарсы кемсітушілік көрсететін жүйе арқылы билейтін.
Бұны регионда жиі байқауға болады. Кейбір графтықтар сайлаулары юнионисттердің жеңісіне көз жеткізу үшін жалғандалатын. Бұны көбінесе националисттер мен католиктер көп болатын графтықтарда байқауға болатын. Соған қоса, жұмысқа орналастырудағы кемсітушілік те жиі болатын. Осыны байқайтын католиктер эмиграцияға ұшырап, протестанттар саны көбейе беретін.
1960 жж. 3,254 адам өліміне мен 50,000 жазымдарға әкелген Солтүстік Ирландия Ылаңы болған. Оның басты себебі - ирландтарға мен католиктерге қарсы кемсітуді жақтамаған ирландықтар Ұлыбритания үкіметіне қарсы қақтығыстарға түсетін. 1969 жылдан 2003 жылға дейін 36 900-дан астам атыс қақтығысы мен 16 200-ден астам бомбалау болды.
1967 жылы Солтүстік Ирландияның азаматтық құқықтары қауымдастығы (СИАҚҚ) құрылады және оның Алстер Арнайы Полициясына қарсы қақтығысы 1969 жылы басталды.
Сонымен, 1973 жылы Солтүстік Ирландияда референдум өтеді. Сол жерде тұрғындар Ұлыбритания құрамына қалу-қалмау мәселесін шешеді
МемлекетӨңдеу
1542 жылы қабылданған және әлі де қолданыстағы Ирландия Патшалығының актісі бойынша, Солтүстік Ирландияның мемлекет басшысы – ағылшын монархы. Егемен Ирландияның пайда болғанынан бері, Солтүстік Ирландия доминион болып келеді. Ұлыбританияның конституциясы бойынша, Солүстік Ирландия халықтық референдум арқылы, 1991 жылы қабылданған Бельфасттық келісімге байланысты, сецессияға түсе алатын жалғыз ғана бөлігі.
Заң шығарушы органы – Солүстік Ирландия Ассамблеясы (ағыл. Northern Ireland Assembly, ирл. Tionól Thuaisceart Éireann, ольст. шотл. Norlin Airlann Semmlie). Оның құрамында 108 халықпен сайланатын Заң Шығарушы Жиналыстың мүшелері бар. Олар өзінің ішінен Жиналыстың Спикерін, Жиналыстың Спикерінің Бірінші Орынбасарын мен Екінші Орынбасарын сайлайды.
Атқарушы органы – Солүстік Ирландияның Атқарушы комитеті (ирл. Feidhmeannas Thuaisceart Éireann). Оның құрамында Солтүстік Ирландияның Бірінші Министрі (ирл. Céad-Aire Thuaisceart Éireann), онымен қатарлас Бірінші Министр Орынбасары (ирл. leas-Chéad-Aire Thuaisceart Éireann) және басқа 11 министрлері бар.
Әкімшілік бөлінісіӨңдеу
Солүстік Ирландия, Ұлыбританияның басқа бөліктерідей, графтықтар мен аудандарға бөлінеді. Солтүстік Ирландияның үш түрлі бөліністері бар: Графтықтар бойынша, Аудандар бойынша және Тарихи региондары бойынша. Солтүстік Ирландияның 6 11
ГрафтықтарыӨңдеу
Солтүстік Ирландия алты графтықтарға бөлінеді. Олар жиі FATLAD пен FATDAD аббревиатураларымен белгілейді. 1970 жылдардың басына дейін Солтүстік Ирландия алты дәстүрлі графтықтан және екі қалаграфтықтан (Белфаст пен Дерри) тұрды. 1973 жылғы реформадан кейін графтықтар өз әкімшілігінен айырылады да, өз автономиясы бар 26 ауданға бөлінді. Сонда да, графтықтар бойынша автомобиль нөмірлері мен пошталық индекстері беру әлі бар.
| № | Графтықтың
аты |
Ирланд тіліндегі аты | Ағылшынша аты | Орталығы | Халық саны (2011) | Аумағы | Халық тығыздығы | Картасы |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Фермана | Contae Fhear Manach | County Fermanagh | Эннискиллен | 61 170 | 1691 | 36,17 | 
|
| 2 | Тирон | Contae Tír Eoghain | County Tyrone | Ома | 177 986 | 3263 | 54,55 | 
|
| 3 | Лондондерри | Contae Dhoire | County Londonderry | Дерри | 247 132 | 2075 | 119,10 | 
|
| 4 | Антрим | Contae Aontroma | County Antrim | Антрим | 618 108 | 3046 | 202,92 | 
|
| 5 | Даун | Contae An Dúin | County Down | Даунпатрик | 531 665 | 2466 | 215,60 | 
|
| 6 | Арма | Contae Ard Mhacha | County Armagh | Арма | 174 792 | 1254 | 139,39 | 
|
| 1 810 853 | 13 795 | 131,27 | ||||||
АудандарыӨңдеу
1972 жылдан 2015 жылға дейін Солтүстік Ирландияның 26 ауданы болды. 1 сәуір 2015 жылына бастап аудандар саны 11-ге азайтылды.[2]
| Кар
тада ғы № |
Ауданның аты | Орталығы | Халық саны[3] | Халық тығыз
дығы |
Ауданы, км² |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Белфастағылш. Belfast | Белфаст | 341 877 | 2581 | 132 |
| 2 | Ардс пен Солтүстік Даунағылш. Ards and North Down | Бангор | 160 864 | 349 | 461 |
| 3 | Антрим мен Ньютаунаббиағылш. Antrim and Newtownabbey | Ньютаунабби мен Антрим
(кезектесіп ауысады) |
142 492 | 250/км² | 572 |
| 4 | Лисберн мен Каслриағылш. Lisburn and Castlereagh | Лисберн[4] | 144 381 | 286/км² | 505 |
| 5 | Ньюри, Морн мен Даунағылш. Newry, Mourne and Down | Даунпатрик пенНьюри | 180 012 | 110/км² | 1633 |
| 6 | Арма, Банбридж мен Крейгавонағылш. Armagh, Banbridge and Craigavon | Крейгавон | 214 090 | 160/км² | 1337 |
| 7 | Орта мен Шығыс Антримағылш. Mid and East Antrim | Баллимина[5] | 138 773 | 133/км² | 1046 |
| 8 | Коузуей Жағалауы мен Гленсағылш. Causeway Coast and Glens | Колрейн[6] | 144 246 | 73/км² | 1980 |
| 9 | Орта Алстерағылш. Mid-Ulster | Данганнон[7] | 147 392 | 81/км² | 1827 |
| 10 | Дерри мен Страбанағылш. Derry and Strabane | Дерри | 150 679 | 122/км² | 1238 |
| 11 | Фермана мен Омаағылш. Fermanagh and Omagh | Ома менЭннискиллен[8] | 116 835 | 41/км² | 2857 |
ХалқыӨңдеу
ДереккөздерӨңдеу
- ↑ An Roinn Dlí agus Cirt agus Comhionannais : Tuaisceart Éireann Мұрағатталған 29 қазанның 2013 жылы.. Justice.ie. Retrieved on 23 шілде 2013.
- ↑ http://www.legislation.gov.uk/nidsr/2012/9780337987786
- ↑ Population Estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland, Mid-2019 (ағыл.) (6 May 2020). Тексерілді, 6 мамыр 2020.
- ↑ Contact (ағыл.).
- ↑ Егер {{cite web}} үлгісінде archiveurl=параметрі жазылса, онда archivedate= параметрі де жазылуы керек, және керісінше. Schedule of Meetings (ағыл.). Басты дереккөзінен [{{{archiveurl}}} мұрағатталған] 4 сәуір 2016.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Contact Us (ағыл.).
- ↑ Council Meetings 2016 (ағыл.).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Your Council committees (ағыл.).
|
Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |