Сұр жыландар

Cұр жыландылар (лат. Viperidae) - жыландар түқымдасы. Миоценнің бірінші кезеңінен белгілі.

Cұр жыландылар
Crotalus basiliscus
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Кіші жамағаты: Омыртқалылар Табы: Бауырымен жорғалаушылар Сабы: Қабыршақтылар Кіші сабы: Жыландар Тұқымдасы: Viperidae Oppel, 1811
Синонимдері
Viperae—Laurenti, 1768 Viperini—Oppel, 1811 Viperidae—Gray, 1825

Сипаттама

Денесі салыстырмалы толық, әр түрлі бояулы, ұзындығы 2 м-ге дейін. Басы үшбұрышты немесе трапеция тәрізді, кеудесінен немесе көкірегінен жақсы шектелген. Қарашығы тік, жағының алдыңғы жағында 1-2 үлкенулы, 3-5 кішіріктеутістері бар.

Қоректенуі

Ұсақ омыртқалылармен қоректенеді.

Кобеюі

Көп сұр жыландылар, жұмыртқадан тірі тушылар, ал кейбіреулері жұмыртқа салады.

Азу тістері

Барлық сұр жыландардың азу тістері деп аталатын ұзын, қозғалмалы бос тістері болады. Азу тістерінің ұзын болғандығы соншалық, оларды қолданбайтын кезде ауыздарының үстіне бүгіп қояды.

Кейбір түрлері

• Әбжыландар (Vipera) — мұның 22-23 түрі бар, олардан КСРО жерінде кездесетіндері 6; әбжыланға жататын негізгі түрлер:
  • Кәдімгі әбжылан (V. berus) — ұзындығы 75 см, түсі сұр, кейде қоңырлау, арқасында иректелген жолағы болады. Түсі көбінесе қарасұр болып келетін ұрғашысы күзде 5—18 баланы тірі туады. Бұлардың үлкендері ұсақ кеміргіштермен, бақалармен, кесірткілермен, балалары насекомдармен қоректенеді.
  • Дала әбжыланы (V. ursini) — тұрқы қысқа болады, көбінесе Европаның далаларында, Қазақстанның шөлейт жерлері мен Кавказдың және Тян-Шаньнің тауларында болады. Дала әбжыланы кебінесе шегірткелермен, аздап кесірткілермен және тышқандармен қоректенеді.
  • Кавказ әбжыланы (V. kaznakowi) — сарғылт тұсті келген арқасында иректеліп біткен ұзынынан ұзақ орналасқан қара жолағы болады. Бұл Кавказдың батыс жағында болады.
  • Мүйізді әбжылан (V. ammodytes) — денесінің сыртындағы қабыршақтары кен тәрізденіп бітеді, тұмсығының ұшында мүйізденіп біткен өскіншесі болады. Бұл көбінесе Балқан жарты аралында, Кіші Азияда, Сирияда және Закавказьеде болады.
  • Радде әбжыланы (V. raddei) — ұзындығы 1 м-дей, арқасының ұзына бойын бойлап біткен қызыл күрең дақтары болады, түсі қара сұр. Радде әбжыланы көбінесе Арменияның және оған шектесіп жатқан Түркия мен Иранның жерлерінде болады.
  • Гюрза (V. lebetina) — әбжыландардың ішіндегі ең ірісі және өте улысы. Денесінің ұзындығы 1,5 м дей, жуан, құйрығы қысқа, басы қабысыңқы келеді. Бұл кебінесе Солтүстік Африкада, Кіші Азияда, Иракта, Аравияда, Иранда, Афганистанда, Пакистанда, Солтүстік-Батыс Үндістанда, Закавказьеде (Абхазиядан басқа), Орта Азиядағы республикалардың оңтүстігіндегі аудандардың жерлерінде болады. Гюрза ұсақ аңдармен, құстармен, кесірткілермен қоректенеді. Гюрза шақса адамды да, жан-жануарларды да өлтіреді.
  • Дабойа (V. russelli) — ұзындығы 120—150 см, бұл кебінесе Үндістан мен Цейлонның жерінде болатын аса қауыпты әбжыландардың бір түрі.
• Африка сұр жыландары (Bitis) — мұның 8 түрі бар, бұлар жуан, өте улы келеді, бірақ анда-санда болмаса көп шақпайды.
• Эфалар (Echis) туысы Африканың, Азияның оңтүстік-батысындағы және оңтүстігіндегі шөлейт далаларда кездеседі, мұның 8-9 түрі бар, олардың бірі Түрікменстанның, Өзбекстанның оңтүстігіндегі және Тәжікстанның жерлерінде болады.
• Бақа випер (Causus) — Сахараның оңтүстігінде, Африкада болады, 6 түрі бар. Бұлардың ұзындығы 50 см дей болады; өте улы жыландардың қатарына қосылмайды; көбінесе көлбақа және құрбақалармен қоректенеді.

Медицинада

Кәдімгі сұр жыландар туысының 11 түрі бар, осылардың алты түрі ТМД-да кездеседі. Қарасұр жылан немесе көлбар жылан, кәдімгі сұр жылан, мұрынды сұр жылан және азиаттық сұр жылан кездеседі. Жыланның шақканы, адам өміріне қауіпті. Жыланның шағуынан адамдардың өлімі 1%-не дейін жетеді. Уды медицинада жыландардың шағуына қарсы сарысу әзірлеуге және басқа мақсаттарда қолданады. Сұр жыландар Қызыл кітабқа енгізілген. ХТҚО, Кавказдың, мұрындық және азиаттық сұр жыландар КСРО Қызыл кітабына енгізілген.