Сөйлемнің актуальды мүшеленуі

Сөйлемнің актуальды мүшеленуі - қарым-қатынастың мақсатына қарай сөйлемнің мағыналық жағынан мүшеленуі. Адамдар арасындағы қарым-қатынас, пікір алысу тіл арқылы жүзеге асады. Ол нақтылы түрде сөйлемдер арқылы көрінеді. Сондықтан сөйлем - синтаксистің негізгі тұлға-бірлігі (единицасы). Сөйлем арқылы берілген хабар-мәліметтің мазмұны коммуникативтік-қызметтік синтаксис үшін сөйлем мазмұнының кім, не туралы екендігі және ол кім, не туралы жаңа не айтылды (қандай жаңа мәлімет беріледі) дегендер ең басты мәселе болады, соған орай сөйлем құрылымы тема мен ремаға бөлінеді, басқаша айтқанда, актуальды мүшеленеді. Мысалы, Мен келдім, Асан - студент деген сөйлемдерде хабарлаудың кім туралы екендігін білдіріп, оны айтуға тірек, негіз болған мен және Асан сөздері тема болады да, ал олардың іс-әрекеті, сапа-белгісі туралы жаңа мәлімет беріп, хабарлаудың ең басты бөлігін құрап тұрған келдім және студент сөздері рема болады. Сонда мен және Асан дегендер бізге бұрыннан белгілі болса, олардың келгендігін және студент екендігін біз осы сөйлемдерден білдік. Белгілі бір затқа сүйеніп, олардың болмыстық белгілерінің бір көрінісі қандай да бір модальділікке және синтаксистік шаққа қатысты бола отырып, болымды түрде хабарланып тұр. Бұлар - сен не істедің? немесе сен келдің бе?, Асан кім? немесе Асан студент пе? деген сұрақтарға жауап іспеттес болып айтылатын хабарлы сөйлемдер. Формальды-грамматикалық тұрғыдан мүшелегенде, мен, Асан бастауыш, келдім, студент сөздері баяндауыш болса, Сөйлемнің актуальды мүшеленуі тұрғысынан, мен, Асан сөздері тема болады да, келдім, студент сөздері рема болады. Жоғарыдағы салыстырудан қазақ тілінде грамматикалық бастауыш пен коммуникативтік бастауыш (тема), грамматикалық баяндауыш мен коммуникативтік баяндауыш (рема) сәйкесіп келетінін байқаймыз. Бұл қазақ тілінде бастауыш сөйлемнің басында, баяндауыш сөйлемнің соңында орналасып, тарихи тұрғыдан осылайша қалыптасуына байланысты. Бірақ сөйлемнің грамматикалық құрылысы мен коммуникативтік құрылысы үнемі осылай сәйкес келе бермейді. Мысалы, Маған көп оқу керек, Өлеңді жерде егіз семіреді деген сөйлемдерде тема - маған және өлеңді жерде болады да, рема - көп оқу керек, өгіз семіреді сөздері болады. Өйткені тема болып тұрған сөздер сөйлемдердегі ойдың тірегі болып, хабарлардың кім, не туралы екендігін білдіріп тұр да, рема болып тұрған сөздер солар туралы жаңа нәрселерді хабарлайды. Сөйтіп, тема болып тұрған сөздер формальды түрде жанама толықтауыш (1-сөйлемде) және мекен пысықтауыш (2-сөйлемде) болып тұр. Сонымен, грамматикалық құрылысы жағынан сөйлемді талдағанда грамматикалық субъект (бастауыш) пен грамматикалық предикатты (баяндауыш) және оларға анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста тұратын сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін ажыратып көрсетсек, актуальды мүшелеуде сөйлемді тема мен ремаға жіктейміз. Сонда алдыңғысы сөйлемнің формальды құрылысын көрсетсе, екіншісі коммуникативтік құрылысын айқындайды. Сөйлемнің актуальды мүшеленуінің ерекшелігі - оның тұтас сөйлемге және тұтас контекстке бағытталғандығында. Қарым-қатынас кезінде тек бір сөйлем айтылып қоймайды. Ал белгілі бір ой, хабар бірнеше сөйлемдер тобымен беріледі. Ол сөйлемдер тобында тыңдаушыға таныс немесе контекстен белгілі болып келетін хабардың не туралы екендігін көрсететін бөлігі оның темасы болады да, ал сол жайында жаңа мәлімет беретін, яғни сөйлемді (контексті) құруға себеп болған бөлігі ремасы болады. Қазақ тілінде сөйлемнің актуальды мүшеленуінің негізгі тәсілдеріне орын тәртібі мен интонация жатады. Мысалы, жоғарыдағы сөйлемдерде хабарлардың актуальданатын бөлігі мен және Асан сөздері болса, сұрақты кім келді?, студент кім? деп қоямыз. Осындай жағдайда ой екпіні мен және Асан сөздеріне түсіп, біздің білгіміз келетіні осы сөздер болады, сөйтіп, олар рема қызметін атқарады. Әдетте, қазақ тілінде баяндауыштың тікелей алдында тұрған сөзге ой екпіні түсіп, ол актуальданады (рема болады). Сөйлемді формальды-грамматикалық тұрғыдан мүшелеуден өзге, оның мазмұнын сөйлемде айтылған ойдың актуальдану тұрғысынан мүшелеуге болатынына ең алғаш Прага тіл білімі мектебінің өкілдері көңіл аударды. Кейіннен бұл тіл мамандары тарапынан қолдау тауып, әр түрлі бағытта түсіндіріліп, дамытылды.