Тайфа

Тайфа — (ис. taifa, араб.: طائفة‎, «таифа», көпше т. — араб.: طوائف‎, «тәуәиф») — бір кездері күшті Кордоба халифатын 1031 жылы зақымдап 1492 жылы Реконкистаның аяғына дейін созылған феодалдық бытыраңқылықтың жемісі болған мұсылман әмірліктерінің тарихи-географиялық атауы. Гранада әмірлігі (1013 - 1492 ж. 2 қаңтар) Еуропадағы соңғы араб тайфасы және Пиреней түбегіндегі соңғы ислам мемлекеті болды. Оны басып алған христиандар түбекті қайта жаулап алудың 8 ғасырлық үдерісін аяқтады. Гранаданың құлауы, Константинополдің құлауы сияқты, Еуропа тарихындағы маңызды кезең болды. Соған қарамастан исламдық кезеңдегі феодалдық бытыраңқылықтың салдары көптеген ғасырлар бойы Испания аймақтарының мәдениетінде, тілінде және дәстүрінде ізін қалдырды. Белгілі бір мағынада тайфа тәжірибесін испан отаршылдары Америкаға көшіріп, онда XIX—XX ғасырларда тіл бірлігі мен ортақ мәдениетке қарамастан жиі бір-бірімен жауласатын бірқатар тәуелсіз Латын Америкасы мемлекеттері құрылды.

Пайда болуы және тарихи дамуы

1030 жылы тайфалар

Тайфа христиандық Еуропаның феодалдық бөлшектенуінің мұсылман ұқсастығы болды. Бөлшектену үдерісі Бағдат халифатының Солтүстік Африка иелігінен Ибериядағы Кордоба халифаты құлағаннан кейін басталды (929). Бөлшектену үдерісі 1031 жылдан кейін күрт күшейді, қысқа уақытта тек екі рет үзілді.

Тайфа тұрғындары

1080 жылы тайфалар

Тайфа халқы, тұтастай алғанда, мұсылман Испанияның халқы сияқты, әсіресе оның оңтүстік жартысы, өте ала-құла - көпұлтты, көптілді, көпдінді, сондықтан онсызда саяси-экономикалық күйзелістерден зардап шеккен әмірліктердің тұрақтылығына нұқсан келтіретін айтарлықтай қақтығыс әлеуеті болды. XIII ғасырдың басынан XV ғасырдың аяғына дейін әмірліктердің әлсіреуіне христиандармен үздіксіз соғыстар ықпал етті, соның салдарынан әмірлерге жиі ауыр алым төлеуге тура келді. Саяси-экономикалық сипаттағы өзара қақтығыстармен қатар Испанияның оңтүстігіндегі халықтарды құраған халықтар арасында ұлтаралық қақтығыстар да күшейе түсті. Испандықтар мәуірлер деп атағандардың едәуір бөлігі арабтар жаулап алған Солтүстік Африка тайпаларынан шыққан берберлер болды. Жаулап алушылардың ұрпақтары мен таңдаулы әулеттердің өкілдері – арабтар – Османлы сұлтандары кейін өздерінің әртүрлі жаңа шеріктеріне тәуелді болғандай, сол сияқты бербер жалдамалыларына да тәуелді болды.

Испанияның оңтүстігінде роман тілінде сөйлейтін және ішінара ассимиляцияланған араб тілінде сөйлейтін христиан мосарабтар, Римдік Испанияның романданған ұрпақтары, сондай-ақ көптеген ладин тілінде сөйлейтін яһуди қауымдары бүкіл ислам билігі кезінде қалды. Гранада және басқа да жағалаудағы әмірліктер (мысалы, Дения тайфасы) халқының едәуір бөлігі соғыс тұтқындарынан — христиан құлдарынан, соның ішінде сақалиба-славяндарынан тұрды. Бұл ұлттық конгломератта арабтар ең жоғары феодалдық кастаның өкілі болды. Бірақ әскерді құраған көптеген және жауласушы берберлер және ішінара муаллаттар өздерінің шиеленістерімен, партиялық күресімен, қастандықтарымен және көтерілістерімен ақсүйектердің күшін үнемі әлсіретіп отырды. Жағдайға және жеке пайдасына қарай христиандармен де, мұсылмандармен де ынтымақтасқан сатқын-жалдамалылар ерекше қауіп төндірді. Арагон және Кастилия патшалары әулеттік күреске белсене қатысып, бір немесе басқа топты қолдады. Жағдайды мезгіл-мезгіл Испанияның басқа аймақтарынан мұсылман босқындарының жаппай ағылуы, христиандармен шекарадағы қақтығыстар, алымдар мен кеден мәселелері, соның салдарынан азық-түлікте үзілістер, тиісінше аштық пен ауру қиындата түсті.

Тағы бір тайфа құлағаннан кейін ондағы діни-тілдік атмосферада күрт өзгеріс болды. Араб тілі құлдырап, жергілікті мозараб диалектілері кастилия немесе арагон тілдеріне сіңіп кетті. Мұсылмандар бірден саяси-әкімшілік қызметтерден алынып, ауыл шаруашылығына (мудехарлар) назар аударды, ал жергілікті христиандар қоғамның жоғарғы бөлігінің элиталық мәртебесіне ие болды (осындай үдеріс XIX ғасырдың аяғында болгарлау кезінде Балқанда да байқалды).

Иберия әмірліктерінің толық тізімі

Мұнда қазіргі испан немесе португал атауларына негізделген Реконкиста кезеңіндегі әмірліктердің толық анахрондық тізімі:

• Әлбаррасин : 1011—1104 (Әлморабиттерге)
• Әлмериа: 1011—1091 (Әлморабиттерге); 1145—1147 (Кастилияға, сосын Әлмуаһиттерге)
• Әлпуенте: 1009—1106 (Әлморабиттерге)
• Әлхесирас: 1035—1058 (Севилияға)
• Аркос: 1011—1091 (Әлморабиттерге); 1143 (Әлмуаһиттерге)
• Бадахос (араб.Бадәлжос): 1009—1094 (Әлморабиттерге); 1145—1150 (Әлмуаһиттерге)
• Баеса: 1224—1226 (Кастилияға)
• Балеар аралдары сондай-ақ Майорка: 1076—1116 (Әлморабиттерге)
• Бежа және Евора: 1114—1150 (Әлмуаһиттерге)
• Валенсия: 1010/11-94 (Кастилияның ресми вассалы, Әл Сидке); 1145-72 (Әлмуаһиттерге); 1228/1229-1238 (Арагонға)
• Гранада (араб. Гарната): 1013—1090 (Әлморабиттерге); 1145 (шамам. Әлмуаһиттерге); 1237—1492 (ресми түрде тайфа, шын мәнісінде Кастилияның бөлігі); 1568—1571 (христиандар араб және исламдық әдет-ғұрыптарға тыйым салған соң сәтті мұсылман Әлпухаррас көтерілісінен (ис. Las Alpujarras) кейінгі қысқаша тәуелсіздік кезеңі, көтерілісшілер тағайындаған екі әмірдің уақытша басқаруы)
• Гуадис және Баса: 1145—1151 (Мурсияға)
• Дения: 1010/1012-1076 (к Сарагосе); 1224—1227 (мүмкін Әлмуаһиттерге)
• Константина және Орначуелос: 1143-1150 (Әлмуаһиттерге)
• Кордоба (республика): 1031—1091 (Севилияға)
• Кармона: 1013—1091 (Әлморабиттерге); екінші кезең туралы деректер жоқ
• Лиссабон: 1022-? (Бадахосқа)
• Лорка: 1051-91 (Әлморабиттерге); 1240—1265 (Кастилияға)
• Малага: 1026—1057/1058 (к Гранаде); 1073—1090 (Әлморабиттерге); 1145—1153 (Әлмуаһиттерге)
• Менорка: 1228—1287 (Арагонға)
• Мертола: 1033—1091 (Әлморабиттерге); 1144-45 (к Бадахосу); 1146—1151 (Әлмуаһиттерге)
• Молина: ?-1100 (Арагонға)
• Морон: 1013—1066 (Севилияға)
• Мурсия: 1011/1012-1065 (Валенсияға); 1065—1078 (Севилияға); 1145 (Валенсияға); 1147—1172 (Әлмуаһиттерге); 1228—1266 (Кастилияға)
• Мурвиердо және Сагунто: 1086—1092 (Әлморабиттерге)
• Ниебла: 1023/1024-1091 (Севилияға); 1145—1150? (Әлмуаһиттерге); 1234—1262 (Кастилияға)
• Ориуела: 1239/1240-1249/1250 (Мурсияға немесе Кастилияға)
• Пурчена: 1145-1150 (Мурсияға)
• Ронда: 1039/1040-1065 (Севилияға); 1145 (Әлморабиттерге)
• Салтес және Уелва: 1012/1013-1051/1053 (Севилияға)
• Санта Мария де Әлгарве: 1018—1051 (Севилияға)
• Сантарен: ?-1147 (Португалияға)
• Сегорбе: уақыты белгісіз
• Сегура: 1147-? (уақыты белгісіз)
• Севилия: 1023—1091 (Әлморабиттерге)
• Сеута: 1084—1147 (Әлморабиттерге)
• Силвес: 1040—1063 (Севилияға); 1144-55 (Әлмуаһиттерге)
• Тавира: уақыты белгісіз
• Техада: 1145—1150 (Әлмуаһиттерге)
• Толедо: 1010/1031-1085 (Кастилияға)
• Тортоса: 1039—1060 (Сарагосқа); 1081/1082-1092 (Денияға)
• Сарагоса: 1018—1046 (сұлтан Бану Тухибтің; сосын Бану Худаның басшылығымен); 1046—1110 (Әлморабиттерге; 1118 жылы Арагонға); 1030 жылға дейін Руеда орталығымен қалпына келтірілді (Арагонға өтті)
• Хаен: 1145—1159 (Мурсияға); 1168 (Әлмуаһиттерге)
• Херика: уақыты белгісіз

Тағы қараңыз

• Реконкиста