Торшгавн

Торшгавн
	Қала
	Торшгавн
	Tórshavn
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Дания
Аймағы	Фарер аралдары
Арал	Стреймой
Коммуна	Торшгавн
Тарихы мен географиясы
Координаттары	62°00′ с. е. 6°47′ б. б. / 62.000° с. е. 6.783° б. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 62°00′ с. е. 6°47′ б. б. / 62.000° с. е. 6.783° б. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	10 ғасыр
Қала статусы	1866
Жер аумағы	168 км²
Орталығының биiктігі	24 м
Уақыт белдеуі	UTC0, жазда UTC+1
Тұрғындары
Тұрғыны	14 099 адам (2024 )
Агломерация	23 194
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	FO-100
	torshavn.fo
	Торшгавн шекарасы
	Ортаққордағы санаты: Торшгавн

Торшгавн (Tórshavn) — Фарер аралдарының Дания патшалығы құрамындағы аумақтық автономиясының астанасы және ең ірі халқы бар елді мекені. Ол Стреймой аралының оңтүстік-шығыс жағалауында орналасқан. Қаланың солтүстік-батысында Хусарейн тауы (345 м), ал оңтүстік-батысында Чирчубёрейн тауы (350 м) орналасқан, олардың арасынан Сандоа өзені ағып өтеді. Торсхавнда 2024 жылғы мәлімет бойынша 14 099 адам тұрады, ал айналасындағы аумақпен бірге халқы 23 194 адамды құрайды.

Ежелгі скандинавтар 850 жылы Тинганес түбегінде алғашқы халық жиналысын өткізгеннен кейін, Торшгавн Фарер аралдарының астанасына айналды. Орта ғасырлар бойы қаланың цитаделі тек теңізге шығып тұрған тар түбекте орналасқан еді. Торшгавн аралдарындағы сауда монополиясы орнағаннан кейін, тұрғындар тауарларын тікелей қалада сата бастады. 1856 жылы сауда монополиясы жойылғаннан кейін Фарерлер еркін сауда идеясын жүзеге асыруға көшті.

Этимология

Қала өз атауын скандинав мифологиясындағы найзағай мен дауыл құдайының құрметіне алған. Фарер тіліндегі Tórshavn сөзі ежелгі скандинав тіліндегі Þórshǫfn сөзінен шыққан, ол «Тордың айлағы» деген мағынаны білдіреді.

Климат

Торшгавн климаты субарктикалық мұхиттық, қыс пен жаз арасындағы температура айырмашылығы өте аз — бар болғаны 7 °C (осындай температура айырмашылығы тропикалық белдеудегі көптеген қалаларда да кездеседі) және жауын-шашын мөлшері өте көп. Торшгавн әлемдегі ең бұлтты елді мекен болып табылады, одан да аз күн сағаты тек Алеут аралдары мен Патагонияның оңтүстігіндегі кейбір аралдарда байқалады. Орташа есеппен, жылына 841 сағат күн шуағы түседі (күніне 2,4 сағат), бұл Астанадан 3,3 есе аз^[2].

Торшгавн ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Абсолюттық максимум, °C	10	10	11	13	20	20	20	22	20	13	12	11	22
Орташа максимум, °C	5,3	5,5	5,9	7,2	9,1	11,3	12,5	12,8	11,2	9,4	6,7	5,8	8,6
Орташа температура, °C	3,4	3,6	3,8	4,9	6,9	9,0	10,3	10,6	9,1	7,5	4,8	3,8	6,5
Орташа минимум, °C	1,2	1,5	1,5	2,6	4,8	7,0	8,3	8,5	7,1	5,4	2,7	1,6	4,4
Абсолюттық минимум, °C	−7	−7	−7	−5	−2	1	1	2	1	−2	−5	−7	−7
Жауын-шашын нормасы, мм	153	113	137	93	72	67	81	88	142	177	143	171	1437
Су температурасы, °C	7	6	6	7	8	9	10	11	10	8	8	7	8
Дерекнама: World Climate, Weatherbase, World Climate Guide

Тарихы

Қаланың қалыптасуы

Фарер аралдарына алғаш келгендер кельт монахтары болған деп есептеледі, алайда олардың архипелаг аралдарына келген нақты күні белгісіз. IX ғасыр бойы викингтер архипелагтың адам жоқ жерлерінде халық жиналыстарын — тингтерін — өткізді, мұның себебі қарсыластарына қандай да бір орынның артықшылық берілуіне жол бермеу болатын. Ең ірі фарер тингінің отырысы 825 жылы Торсхавнда, айналасындағы аумақты екі бөлікке бөлетін Тинганес түбегінде өтті — Эстаравоа және Вестаравоа («шығыс» және «батыс айлақ»). Викингтер осы жазық жартастарға әр жаз сайын жиналатын, өйткені олар архипелагтың орталығы болғанымен, бастапқыда адам коңыстанбаған жерлер еді. «Фарерлер туралы сагада» былай делінген: «Фарер тингін Стреймой аралында өткізді; сол жерде Торшгавн деп аталатын айлақ орналасқан». Аралдардағы викингтер дәуірі 1035 жылы аяқталды. Тингтің орнына базар пайда болып, тез арада тұрақты сауда орнына айналды.

Орта ғасырлар бойы қаланың цитаделі теңізге шығып тұрған тар түбекте ғана орналасқан. Сол жерде егіншілердің жайылымдары болды. Архипелагтың басқа елді мекендерінен айырмашылығы, Торшгавн аумағында ауылдық қауым болмаған. XII ғасыр бойы Фарер аралдары мен басқа да аса маңызды емес архипелагтардың Норвегиямен барлық сауда байланыстары Берген арқылы жүзеге асырылды. 1271 жылы норвег патшасы Торшгавнмен сауда монополиясын енгізді. Сол жылы норвегиялық дереккөздерге сәйкес Торшгавнға үнемі екі кеме қатынап, тұз, құрылыс материалдары және дәнді дақылдар тиелген жүктерді жеткізіп отырған. Осылайша, Торшгавн мен сыртқы әлем арасында, Фарер аралдарының басқа елді мекендеріне қарағанда, тығыз байланыс орнады. Бастапқыда норвегиялық, кейіннен дат билік органдарының өкілдері Торшгавнды өздерінің тұрақты мекеніне айналдырды. Осы оқиғалар, Торшгавнда алғаш өткізілген халық жиналыстарымен қатар, қаланың одан әрі дамуына зор ықпал етті.

XVI—XVIII ғасырлар

Дереккөздерде 1539 жылы протестанттық реформаларға дейін Торшгавнда құрылыс жүргізілген аумақтар туралы ештеңе айтылмайды.

Скансин форты

Пираттық шабуылдары Фарер аралдарында жиілене бастағанда, алдымен сауда жүріп жатқан қаланы қорғау қажет болды. Шамамен 1580 жылы айлақтың солтүстік шетінде фарерлік теңіз батыры әрі саудагер Магнус Хейнасон кішігірім Скансин қамалын салды. Кейінірек, Тинганес түбегінде де шағын бекіністер тұрғызылды.

1584 жылы Торшгавнда 101 тұрғын болған. Халық шамамен бірдей үш үлкен топқа бөлінген: шаруалар, олардың отбасылары және қызметшілері; саудагерлер мен үкімет қызметкерлері; және өз жері жоқ адамдар (олар сол кезеңде жұмыс іздеп Торшгавнға келген ауылдардың жерсіз пролетариаты еді). Олар Скансинді күзетуге міндетті болды, ал оның орнына киім мен тамақ алып отырды. Осыған байланысты Торшгавнда кедейлерді менсінбей «қайыршылар» деп атаған; балық аулау олардың негізгі күнкөріс көзіне айналды.

Кристофер Габель

1655 жылы Дания королі Фредерик III Фарер аралдарын мемлекет қайраткері Кристофер Габельге сыйға тартты. Габель отбасының билік еткен кезеңі (1655–1709 жж.), Габлатидин (Gablatíðin) деп аталады және ол Фарер аралдары мен Торшгавн тарихындағы ең қараңғы кезең болып саналады. Габельдің үкіметі арал тұрғындарын түрлі жолдармен езгіге салды. Сауда монополиясы отбасының қолында болды және олар арал тұрғындарының қажеттіліктерін ескермеген. Елдің түкпір-түкпірінен адамдар өнімдерін қалаға жеткізіп, оларға ұсынылған кез келген бағаға келісуге мәжбүр болды. Сонымен қатар, импортталған тауарлар шектеулі және өте қымбат болды. Арал тұрғындары Торшгавндағы әкімшіліктің оларға әділетсіз қарым-қатынас жасағанына, оның ішінде тек сауда монополиясымен айналысатын адамдарға ғана емес, сонымен қатар шерифтің көмекшісі мен басқа да қызметкерлерге қатысты үнемі шағымданды. Осы кезеңде, 1673 жылы, Тинганесті өрт шарпыды: түбекте сақталған оқ-дәрі қоймасы жарылып, көптеген ескі ғимараттар түбегейлі жанып кетті; сонымен қатар Габель отбасының билік кезеңіндегі құжаттарды қоса алғанда, ескі фарерлік жазбалар да жойылды.

Торшгавндағы жағдай 1709 жылы сауда монополиясы корольдік бақылауға өткеннен кейін жақсарды. Корольдік монополия жылына үш рет Копенгагеннен тауарлармен қамтамасыз етілгенімен, сол жылы Торшгавнға шешек ауруы таралып, халқының басым бөлігін қырып жіберді. Бұл уақытта қалада 300 адам тұрған, алайда олардың 250-і қайтыс болды.

XVIII ғасырдың екінші жартысында Торшгавн шағын елді мекеннен кішігірім қалаға айналды. Бұл өзгерістер сауда монополиясын Нильс Рюберг басқарған кезде болды. 1768 жылдан бастап 20 жыл бойы Рюбергке транзиттік сауда жасауға рұқсат берілді, бұл негізінен Англияға контрабандаға негізделген еді: француз-британдық қақтығыс бұл қызметке мүмкіндік туғызды. Торшгавндағы барлық қоймалар тауарларға толы болды. Рюберг Фарер аралдарында алғаш рет балық аулау кәсібінен пайда тапқан адам болды, кейін бұл аралдардың экономикасындағы ең маңызды салаға айналды.

XIX ғасыр — қазіргі уақыт

1856 жылы Фарер аралдарына еркін сауда келді, бұл жергілікті экономиканы өзгертуге және Фарер аралдарының, соның ішінде Торшгавнның, әлемдік нарықта танымал болуына ықпал етті. Қала тұрғындарына ауыл шаруашылығына арналған жерлерді жалға алып, кейін қалаған жағдайда оны сатып алу мүмкіндігі берілді. Бұл шағын жер телімдері адамдардың өмірін айтарлықтай жеңілдетті, өйткені олар сиырлар мен қойларды ұстауға мүмкіндік алды. Нәтижесінде халық саны едәуір өсті.

1866 жылы Торсхавнда қалалық кеңес құрылды. Сол кезден бері қала Фарер аралдарының астанасы болып саналады, ал 1909 жылы Торшгавн дат қалаларының жарғыларымен бірдей муниципалитет жарғысына сәйкес жәрмеңкелік қала мәртебесіне ие болды.

1927 жылы Торшгавнда заманауи айлақ салынды, бұл үлкен кемелердің осы жерде тоқтауына мүмкіндік берді.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Фарер аралдары британдық оккупациясында болды. Сол кезде Скансин корольдік әскери-теңіз күштерінің штаб-пәтері ретінде пайдаланылды.

1974 жылы көрші Хойвик және Витанес ауылдары Торшгавнның бір бөлігіне айналды. Кейінірек басқа коммуналар да Торшгавн коммунасына қосылды.

Торшгавн кафедралды соборы алғаш рет 1788 жылы салынды және 1865 жылы жартылай қайта салынды. 1990 жылдан бастап ол Фарер аралдарының епископы резиденциясына айналды.

Торшгавн айлағы кит аулау рұқсат етілген 23 фарерлік айлақтың бірі болып табылады^[3]. 2008-2024 жылдар аралығындағы Торшгавнда жалпы 855 бас кит аулау тіркелген^[4].

Халық саны

Жыл	Халық саны
1788	600
1801	554
1865	900
1950	5 600
1983	14 000
1986	12 461^[5]
1991	12 852^[5]
1996	11 607^[5]
2001	12 327^[5]
2006	12 468^[5]
2011	12 296^[5]
2018	13 123^[5]
2019	13 326^[5]
2024	14 099^[6]

Спорт

Торшгавнда Фарер аралдарының басқа аймақтарындағыдай, ең танымал спорт түрлері — қол добы мен футбол. Қала халқының аздығына қарамастан, бірнеше спорт клубтары бар.

1999 жылдан бастап Торшгавндағы «Торсволлур» стадионында Фарер аралдары Ұлттық футбол құрама футболшылары Еуропаның құрамаларымен ойындар өткізеді.