Фаид

Файд - ағынан жарылу, эманация. Бұл дін және философия, әдебиеттерде қабылданған атау. Ол үш кезеңдік әлем жаратылысының процесін белгілеу үшін қолданылады. Жалпы араб әдебиетіне Файд түсінігі жаңа платондық ағымнан еніп, Плотин, Прокл, Порфирий еңбектерін аудару арқылы пайда болған. Әсіресе, бұл доктриналар X ғасырда әл-Фараби, ибн Масарр сияқты ойшылдардың еңбектерінде жиі қолданылды. Араб философиясындағы Ихуан ас-сафаның доктринасы исмаилшылар сеніміндегі ең негізгі мәселелерге, күллі мұсылмандық философиялардың мистикалық жағынан ерекше әсер етті. Өзінің классиккалық еңбектерінде ибн Сина да Файд түсінігін Птолемейдің күн жүйесінің көлемінде кең түрде пайдаланды. Алғашқы мақсат бойынша таза және абсолютті тұрмыс - атынан жарыла (фада) жан дүниенің бірлігіне ұмтылса, ибн Синаның пайымдауынша, әуел бірліктен жаратылған тұрмыс сол бірлікті өзіне тарта береді. Сөйтіп, олар да үш сатылықты жалғастырады: Ақыл, Жан және Дене жіктеле отырып, ең шеткі аспандық затқа ұмтылады. Осылайша, екінші жүйедегі ақыл түсінігімен келесі кезектегі Ай, Жұлдыз, т.б. денелермен жалғаса береді. Сөйтіп, бүкіл әлемдегі бар тіршілік, тұрмыс, сонымен қоса олардың ыдырап бітуі де осы бірлік заңдылығына бағынады. Осының салдарынан жұлдыздар қозғалысы арқылы барлық элементтер араласып, минерал, өсімдік және жануарлар үнемі жаңа сипат алып отырады. Ибн Синаның тұжырымдауынша алғашқы принциптен 10 ақыл және 9 өріс жүйесі таралады. Кез келген құбылыстың өріс бойынша қозғалысын, әлемдік жан дүниенің үзіліссіз, өзінің алғашқы бастауына - бірінші ақыл құдіретіне ұмтылу екенін айтады. Адамның да жан дүниесі әлемдік зерде қуатына қол созу арқылы, ақырында Құдайлық құдіретте бой ұрып, мәңгілік дүние және таза ырыс болмақ. Ислам ойшылдары Фаид жайында жаза отырып, Құрандағы көркемдік суреттерін пайдаланады. Мәселен, алғашқы таным ілімнің күшімен шендестіріліп, ал жалпы әлемдік жан дүние - «тастағы жазумен» салыстырылып немесе «кітап анасы» делінеді. Мұсылман мистиктері тіршілікті сәулелендіруші Фаид қиял-ғажайыптарын «Мұхаммед Пайғамбарлық мазмұны» деп қана қоймай, сонымен бірге бүкіл адамзаттық сипатты жетілдіре отырып, күллі әлемдік мазмұнға «мегантропа» ұластырады. Мұндай түсінік әсіресе, ибн Арабидің және оның ізбасарларында кең түрде қолданылып, діни мифологияларда Фаид ұғымы періштелерге айналып - олар Жәбірейл, Микәйіл, Исрафил және Әзірейілдің салтанатты орнын қамтамасыз етеді. Діни ағымдағы соттардың ұғымынша - «тіршіліктің бірлігін» жасаушылар ілімі бойынша, үздіксіз құбылыстарға толы Жаратушы әлемінде сансыз бейнелер әуелгі мазмұнын өзгертпейді, сонымен бірге бөтен қасиеттерді де қабылдамайды. Дүние әдемі Кұдайдың құдіретімен жаратылды да, ол бейне сырттай күллі дүниенің бірлігінде қалды. Ибн Араби әлемнің жаратылуын былайша бейнелен жазды: ең әуелі дүниенің сипаты затсыз және шексіз бұлыңғыр тұманнан алғашқы барлық заттарға тән негізі де пайда болған, ибн Арабидің салыстырмалы түрде сипаттауынша - гипс тәрізді шаң-тозаңдар Жаратушының кұдіретімен алуан түрлі түр мен құбылыстарға ауыса алады. Кейде болып жатқан құбылыстар Тәңірінің тыныс алғаны немесе еркек жынысының рухына еніп, жалпы табиғаттың көріністерінен жеке-жеке нақтылықтарға ауысатындығы айтылады. Осы айтылғандардың барлығын тұжырымдағанда тіпті сөздің жеке белгілері де - Фаид Ислам ілімінде - жаңа платоншылардың ағымына ұқсастығы көрінеді.