Философиялық әдіс

Философиялық әдіс (кейде философиялық метод, ағылш. Philosophical method, немесе Философиялық әдіснама, ағылш. Philosophical methodology) — философиялық зерттеудің нақты әдістері. Философтардың ортақ пікірі бойынша, философтардың философиялық сұрақтарды шешуде ұстанатын тәсілдері бойынша философия бірқанша түрлерге бөлінеді. Философтардың философиялық сұрақтарға жауап беруде қолданатын тәсілдері әртүрлі болады.

Жалпы тұрғыда

Жүйелі философия адам өміріне қатысты барлық сұрақтар мен мәселелерді түсіндіре алатын ақылдық негіздеме қалыбын жасауға тырысады. Жүйелі философтардың мысалдарына Платон, Аристотель, Әл-Фараби, Декарт, Шопенгауэр, Кант, және Хайдеггер қатарлылар жатады. Шындықтың түбегейлі құрамдарын, яғни метафизиканы қамтамасыз ете алатын философиялық әдісті тұжырымдауды көздеген кез-келген талпыныс - жүйелі философия деп есептеледі. Қазіргі заман философиясында жүйелі философияға қарсылық Кьеркегордан басталып, аналитикалық философия, экзистенциализм, герменевтика және деконструкция қатарлылар арқылы әртүрлі формада жалғасты.

Философтар ұстанатын әдістердің кейбір ортақ ерекшеліктері мыналарды қамтиды:

• Әдіснамалық күдік - өз сенімінің ақиқаттығына күдіктенудің (скептицизм) жүйелі процесі.
• Аргумент - мәлім шешімді қолдайтын бір немесе бірнеше дәлел келтіру.
• Диалектика - бір мәселеге көптүрлі, немесе қарама-қайшы шешім ұсына алу.

Күмәндану және таңырқау сезімі

Платон өзі құрған Академиясында, швед суретшісі Карл Валбом, 1879

Платон: "философия таңырқаудан басталады" - деген болатын, ал Аристотель бұл идеядан шабыт алып, былай деп жазды: "Адамдардың таңырқауы, таңқалуы оларды алғаш философияға жетеледі және әлі де жетелей береді". Философия алғашында бәлкім кейбір қабылданған сенімдерге қарапайым күдіктенуден басталған болуы мүмкін. қабылданған нанымдарға күмәндану. Философияланудың алғашқы дүмпуі күманданудан туындауы мүмкін, мысалы, біз өзіміздің ғалам туралы ең негізгі нанымдарымызды толық түсінбейміз және оны толық анықтамағамыз.

Сауалдар мен мәселелерді тұжырымдау

Философиялық әдістің тағы бір элементі - жауап берілетін немесе шешілетін мәселелерді тұжырымдау. Жұмыс болжамына сай, сауал немесе мәселе неғұрлым айқын айтылса, маңызды мәселелерді анықтау солғұрлым оңайырақ болады.

Ірі философтардың кейбіреулері мәселені шапшаңдықпен шешім етуді емес, қайта қандай мәселе екенін түсінуге көбірек көп уақыт бөлуді жөн көреді.

Шешімді сипаттау

Тағы бір тәсіл - теорияны сипаттау, яғни теорияға анықтама, немесе анализ ұсыну. Бұл философиялық мәселені шешудің бір сынағы есептеледі. Кейде философиялық теорияның өзін қысқаша сипаттауға болады. Барлық дәріптелген философиялық мәтіндер күңгірттікті түсіндіру мен дәлелдеу арқылы ұсынылған.

Философиялық мәселелердің барлық ұсынылған шешімдері анықтамалар мен жалпыландырулардан тұра бермейді. Кейде бізге себептілік емес, түсіндірудің мәлім түрі, мысалы, бір-біріне қарама-қайшы болып көрінетін екі түрлі көзқарасты тұрақты түрде бір уақытта ұстауға болатынын түсіндіру қажет болады. Оны философиялық түсіндіру деп атауға болады.

Шешімді негіздеу

Шешімді негіздеңіз Аргумент - тұжырымдар жиынтығы болып, олардың бірі аңғартатын, немесе аңдататын қорытынды, ол әдетте басқаларын алғышарт (premises) етеді. Аргументтерді дәйектемелер шоғыры деп қарастыруға болады, бірақ ол жай тізім емес, логикалық өзара байланысты тұжырымдар; сосын олар толық негізге ие түрде ғана пайымдау жасайды. Негіздер бұл алғышарттар болып, олардың дәріптемелері қорытындылар есептеледі; олар бірігіп аргументті құрайды.

Философиялық аргументтер мен негіздемелер - философиялық әдістің маңызды бір бөлігі. Аргументі кем Философияны сирек кездестіруге болады, немесе, аргументі кем нәрсені философия деуге болмайды. Бұл тұрғыда философия әлдекімнің жай пікірі, не көзқарастары емес, ол өз пікірі мен көзқарастарына аргунмет сайлай алған тұжырымдар жүйесі. Философтар аргумент келтіруге өте шебер адамдар, немесе сондай шеберлік талап етілген адамдар. Олар пікір білдіргенде тұрақты түрде аргумент талап етеді және аргумент ұсынады. Демек, философия бұл мағынада аргументтер іздеу деген сөз.

Жақсы аргумент дегеніміз негіздемелердің нақты, ұйымдасқан және дәйекті тұжырымы, демек ол ақырғы есепте адамды философияға итермелеген бастапқы күмәндарды емдей алады. Егер біреу ешқандай жақсы негіздемесіз де мәлім идеяға қанағаттануға және қабылдауға (сенуге) дайын болса, онда философия ол қажетсінетін нәрсе емес.

Философиялық сын

Ғаламның фундаменталды аспектілеріне қатысты философиялық идеяларға сарапшылар бірдей келісе бермейді. Бұдан барлық философтар еңбектерінде кең тараған философиялық әдістің тағы бір элементі туындайды - философиялық сын. Дәл осы нәрсе философиялық ойлауды әлеуметтік талпынысқа айналдырады.

Философтар мәселелерді шешу үшін анықтамалар мен түсініктемелер ұсынады; олар сол шешімдерді дәріптейді; сосын басқа философтар басқа, тіпті қарама-қайшы дәлелдер келтіреді, сөйтіп ақырында жақсы шешімдер табылады деп күтіледі. Бұл түрдегі пікір алмасу және нәтижені қайта қарау диалектика деп аталады. Мәлім мағынада, диалектика - әлдене туралы бір-бірімен келісе бермейтін адамдар арасындағы қарапайым философиялық сұқбат.

Сұхбат әдісінің маңызы зор, өйткені басқа адам қашанда жаңа тұрғыдан мәселені сын қарастыра алады. Сөйтіп философияда сұхбат мәдениеті деген бар, ол жеке басқа шабыуылдамау, тақырыптан ауытқымау, эмоцияға салынбау, ізгілік пен даналықты басшылыққа алу деген секілді қағидаларда көрінеді.

Философтар да, қарапайым адамдар да терең ойланып, мәселені шешуге тырысады. Нағыз ойшылдар қашанда мәселенің әр түрлі жағынан, оң және теріс тұсынан дәлелдер келтіре алады. Дәстүрлі, қалыптасып қалған тұжырымдар мен жорамалдарға күмән келтіру, түрлі өзгеше нұсқаларын қарастыру арқылы тереңірек түсіну, бұл философиялық сын деген сөз. Философия дегеніміз бір сапар, процесс, нысана, бір қорытынды. Онда талқылаушылар көптеген фундаменталды тұжырымдарға келісе алады, бірақ қашанда мәлім бір түрлі түсіндіру моделімен шектеліп қалмайды.

Мотивация

Философиядағы әдістің тамыры мәлім мағынада мотивация деуге болады, яғни, адамдардың философияны не үшін қабылдайтынын түсіну арқылы ғана философия деген не екенін дұрыс түсінуге болады. Адамдар көбіне өздерін түсінбейтін нәрселерге сенеді. Мысалы, Құдай туралы, өзді туралы, табиғат әлемі туралы, қоғам туралы, мораль және адамзаттық шығармашылықтар туралы. Көбіне адамдар өздерінің тегі неге сенетінін түсінуде сәтсіздікке ұшырайды, әрі не істеу керектігінің негізіне сенуде түсінбестікке салынады. Кей адамдар сенімдерінің мағынасы туралы сұрақ қояды, әрі сенімдерінің негізделуі (немесе рационалдылығы) туралы ізденеді. Осы қасиеттің жетіспеуі түсініктің жоқтығын көрсетеді, ал кейбіреулер мұндай түсініктің болмағанын қалайды.

Бұл сұрақтар философиялық айсбергтің бір бөлігі ғана. Адамдар бұл ғалам туралы басқа да көптеген нәрселерді фундаменталды түрде елеусіз қалдырған. Ал, философтар надандықтың барлық түрлерін зерттеумен айналысады.

Алаңдатарлығы, адамдар көптеген негізгі ұғымдардың өзін нашар түсініледі. Мысалы:

Бір нәрсе басқа бір нәрсенің себебі деген қандай мағынаны білдіреді? Ақыл дегеніміз не? Кеңістік пен уақыт дегеніміз не? Сұлулық дегеніміз не? Егер ол көрушінің көзіндегі нәрсе (сезімі) болса, онда көрушінің көзіндегі тегі не нәрсе? Негіздеуге қатысты сұрақтарды қарастыруы мүмкін. Адам өмірі көптеген тұғырлық болжамдармен терең ақпараттандырылған. Ұқсамайтын болжамдар өмір сүрудің ұқсамайтын тәсіліне жетелейді.

Тағы да қараңыз

• Оқымыстылар әдісі
• Ғылыми әдіс
• Сократтық әдіс
• Тарихи әдіс
• Диалектика
• Танымдық сыңаржақтылықтар тізімі (+150 танымдық сыңаржақтылық пен логикалық қателіктер роза формалы өзара әсерлескіш мибұлты суретінде әдемі байланыстырылған.)

Сыртқы сілтемелер

• PhilPapers-ндегі философиялық әдістер
• Философиялық әдіс және Галилейдің шексіздік парадоксы (Philosophical Method and Galileo's Paradox of Infinity), Matthew W. Parker, in the PhilSci Archive