Картезиандық күмән

Картезиандық күмән (ағылш. Cartesian doubt, кейде Декарттық күмән, кейде Картезиандық скептицизм) — әдіснамалық скептицизмнің бір түрі болып табылады, ол Француз ойшылы Рене Декарттың (1596 ж, 31 наурыз - 11 ақпан, 1650 ж) еңбектері мен әдіснамаларына байланысты.^[1]^[2] Картезиандық күмән кейде "Картезиандық скептицизм", "әдіснамалық күмән", "әдіснамалық скептицизм", "әмбебап күмән", "жүйелі күмән", немесе "гиперболалық күмән" деп те аталады.

Картезиандық күмән - бұл философиялық әдіс болып, ол өз наным-сенімдерінің ақиқаттығына күмәнданудың (немесе күдіктенудің) жүйелі процессі.^[3] Сондай-ақ, Картезиандық әдіс қазіргі замандық ғылыми әдістерінің тамыры санайтындар да көп. Бұл күмән әдісі батыс философиясында Рене Декарт жағынан кеңінен танымал болды, ол өзінің ненің рас екеніне сенімді бола алатынын анықтау үшін барлық сенімдерінің шындығына түбегейлі күмәндануға тырысты. Бұл Декарттың әйгілі «Cogito ergo sum» ("Ойлаймын, демек бармын") деген тұжырымына негіз болды.

Декарттық күмән Еуропаның ортағасырлық өлі түрде сену жосынына түбегейлі бетбұрыс әкелген ояту сипатты идеялардың бірі болды. Ендігі жерде күмәндана алатын адам қай жағынан алғанда да жосын мен дәстүрге қатып сенетін адамға қарағанда жасампаз және жаңашыл бола алды. Картезияндық күмәндану кейнгі сыни ойлау әдісіне де үлкен ықпал етті. Сөйтіп ол Фрэнсис Бэконның тәжірибені негіз еткен индуктивті әдіспен бірге батыс қоғамындағы прогресске себепші болды.

Методологиялық скептицизм мен философиялық скептицизмнің ұқсамайды; әдіснамалық скептицизм - білім атаулыны тексеруді талап ететін әдіс болып, ол шын пікірлерді жалған пікірлерден сұрыптап алуды көздейді, ал философиялық скептицизм - мәлім білімнің мүмкіндігін қайта қарастаратын әдіс.^[4]

Сипаты өңдеу

Картезиандық күмән - әдіснама болып табылады. Ол күмән тудырмайтын нәрсені анықтау арқылы күмәнді мәлім білімге апаратын жол ретінде пайдаланады. Әсіресе сезімдік деректердің жалғандығы Картезиандық күмәннің маңызды бір мазмұны болып табылады.

Декарт скептицизмінің мақсаты туралы бірнеше түсініктеме бар. Олардың ішіндегі көрнектісі - фундаментализмдік түсіндіру болып, ол бойынша Декарт скептицизмі күмәндануға болатын барлық сенімдерді жоюға бағытталған, сөйтіп тек тағандық сенімдерді (кейде фундаменталды сенімдер деп те атайды) ғана қалдырады.^[5] Осы күмәнсіз тағандық сенімдер арқылы Декарт одан арғы білімді қалыптастыруды көздеді. Бұл құрлықтық рационалды философия ағымының архетиптік және маңызды белгісі.^[6]

Техникасы өңдеу

Декарт: "жақсы санаға ие болу жеткіліксіз, маңыздысы оны қолдану," - деген болатын. Дегенмен Декарт үшін жақсы сананы қолдану, яғни нағыз философия – күмәннан басталады. Бұл күмән жай күмән емес, ерекше саналы күмән. Жұрттың жай күмәні бір нәрсенің болған, болмағанына күдіктену. Ол жүйесіз, анықталмаған, кейі сенімсіз. Ал, философиялық күмән – жүйелі ой-толғаныс күмәндануы, жұрттың жай күмәніне де күмәндану. Мысалы: алдымдағы доп қызыл деп көріп тұрмын. Бірақ кім біледі, мен "рең соқыры" шығармын? Әлде түс көріп жатырмын ба? Сол секілді, шынымен 1+1=2 ме? Құдай бар ма? тб.

Айнадағы иллюзия мысалы

Күмәндануға үш себеп бар:

Бірі: Сезім мүшелері алдамшы келеді, біз түрлі иллюзиялар ішінде жасаймыз, заттар алыста кішкентай, жақында үлкен көрінеді. Ай шығарда үлкен, дәл төбеде кіші көрінеді.
Екінші, "өмірдің өзі түс емес пе?" дегенді анықтай алмаймыз.
Үшінші, Құдай, немесе залым албасты мені алдап, жалған үш өлшемді дүние кеңістігін жасап берген болса, санамдағы сезім, білім, көрініс дегендер түгел сиқырлы елес болуы мүмкін ғой!

Зерттеу - көне және тәртіпсіз білім құрылымымызды өзгерту деген сөз. Декарттың гиперболалық күмәндану әдісіне жататындар:^[7]

ереже – тек сенімді, саф, анық идеяға ғана келісу;
ереже – күрделіні мүмкіндігінше ұсақ бөліктерге бөлу;
ереже - әрқашан оңай мәселеден бастау, біртіндеп ілгерлеу, қиын, күрделісіне дейін қарастыру;
ереже – толық тексеру, толық есептеу керек, ештеңе қалып қалмауға, шала-шарпы болмауға тиіс.

Гиперболалық күмән күмәндануға бейімділу деген сөз, өйткені ол ұшқары, немесе әсіре күмен түрі.^[8] (Картезиандық мағынадағы білім деген - бұл тек ақылға қонымды күмәннан тысқарыны ғана емес, мүмкін болатын барлық күмәннан тысқарыны білуді білдіреді.) Өзінің "Бірінші философия толғаныстары» (1641) кітабында Декарат ең басынан бастап нағыз сенімдерден құралған сенімдер жүйесін құрып шығу үшін өзі дұрыс деп есептеген сенімдеріне жүйелі әрі түбегейлі түрде күдіктену сынағын жасауға талпынды; оның түпкі мақсаты ғылымдар үшін күдіктенгісіз негіз табу болатын. Декарт "Толғаныстарының" алғашқы жолдарында былай дейді:

"Жас кезімнен бері көптеген жалған пікірлерді ақиқат деп қабылдадым, демек сондай қағидаларды негіз етіп құрған нәрселерім аса күмәнді болды, ал мұны аңғарғаныма бірнеше жыл өтті; сол уақыттан бастап өмірімде өзім қабылдаған бұрынғы барлық пікірлерімнен арылуды бастаудың және жаңа жұмыстың іргетасын қалауға кірісудің қажеттілігіне сенімді болдым ..." - Декарт, Толғаныс I, 1641

Декарт методы өңдеу

Рене Декарт, картезиандық күмәннің негізін қалаушы, барлық сенімдерге, идеяларға, ойлар мен материяға күмән келтірді. Оның айтуынша, кез-келген білімнің негізі, немесе негіздемесі жалған болуы мүмкін. Білімнің негізгі формасы ретіндегі сезімдік тәжірибе көбінесе қате, сондықтан күмәндану керек. Мысалы, көрген нәрсеміз галлюцинация болуы мүмкін. Олай емес екенін дәлелдейтін ештеңе жоқ. Қысқасы, егер әрқандай сенімнің қателігін дәлелдеуге болатын болса, онда оның негізі жеткіліксіз болғаны. Бұдан Декарт екі аргумент келтірді: түс көру және албасты туралы.^[9]

Түс аргументі өңдеу

Біздің түсіміздің мазмұны адам сенгісіз болғанымен, Декарттың байқауынша, түс мазмұны көбінесе ояу кездегіге ұқсайды, ал адам өзін ояумын деп сенеді.^[10] Түс тәжірибесі мен ояулық тәжірибесінен бөлек деуге жеткілікті негіз жоқ. Мысалы, А кісі компьютерде осы мақаланы теріп отырады. Бұл мақаланы жасау іс-әрекеті шындық екенін көрсететін көптеген дәлелдер бар болғаны секілді, керісінше дәлелдемелер де бар, яғни ол бәлкім түс көріп отырған болар. Тіпті де маңыздысы, бәлкім бұл өмір де бір түс секілді нәрсе шығар?! Декарт біздің түс секілді ойлар жасай алатын әлемде өмір сүріп жатқанымызды аңғарғанын айтады. Дегенмен, «Толғаныстардың» соңғы бөлігінде ол түс пен шындықты ең болмағанда ретроспективада ажырата аламыз деп тұжырымдайды:

"Бірақ мен заттардың қайдан пайда болатынын және қайда және қашан менің алдымда пайда болатынын анық көріп, олар туралы түйсігімді бүкіл өміріммен үзіліссіз байланыстыра алсам, онда мен олармен ұшырасқан кезде ұйықтап емес, ояу екеніме сенімді боламын." - Декарт: таңдалған философиялық жазбалар^[11]

Залым албасты аргументі өңдеу

Декарт біздің тәжірибемізді мәлім залым албасты (Evil Demon) басқаруы мүмкін дегенді уәж етіп ұсынады.^[12] Бұл албасты қандай құдіретті болса, сондай ақылды және алдамшы. Ол біз өмір сүріп жатырмыз деп ойлауымыз мүмкін болған алдамшы жасанды әлемді бізге құрып беруі мүмкін.^[1] Әдетте Сұрқия албасты гипотезасы деп аталатын осы күмән нәтижесінде Декарт өзінің қарапайым түйсіктеріне де сене алмайтынын анықтады.^[13]

"Толғаныс I" -де Декарт мынадай пікірді ұсынады: егер біреу жынды болса, тіпті қысқа мезеттік болса да, бұл жындылық оған біз рас деп жүрген нәрселер санамыздың бізді алдауы ғана деген қортынды шығартуы мүмкін. Декарт сондай-ақ бізді алдап, дұрыс тұжырым жасаудан тосып тұрған "мәлім сұрқия, құдіретті, айлакер албасты" болуы мүмкін екенін айтады.

Декарт өзінің барлық сезімдері өтірікші деп есептеді; демек сенің сезімің сені оңай алдауы мүмкін болғандықтан, оның шексіз құдіретті болмыс туралы идеясы рас болуы керек, өйткені шексіз құдіретті болмыс еш себепсіз сені алдағанда ғана сенде осындай идея болады.^[14]

Ойлаймын, демек бармын өңдеу

Методологиялық күмәннің табиғаты бойынша, біреу сол білімді игермесе күмән әдісін қолдана алмайды.^[15] Шынтуайтында, Декарттың күмән әдісі арқылы өзінің бар екендігін дәлелдеу оның мына әйгілі сөзіне дәлел болады: "Cogito ergo sum" (Ойлаймын, демек бармын). Яғни, Декарт өзінің бар екендігіне күмәндануға тырысты, бірақ оның күмәндануы да оның бар екенін көрсетті, өйткені ол бар болмауына күмәнданбады.^[16]

Тағы да қара өңдеу

Үлгі:Portal

Дереккөздер өңдеу

↑ ^a ^b Roger Scruton, Modern Philosophy: An Introduction and Survey (London: Penguin Books, 1994).
↑ Justin Leiber, ed., A Philosophical Glossary, Philosophy Department, University of Houston, 2001, p. 88.
↑ Marmysz, J., The Path of Philosophy: Truth, Wonder, and Distress (Boston: Cengage (Wadsworth), 2012), p. 403.
↑ Guite, H., Confessions of a Dying Mind: The Blind Faith Of Atheism (London: Bloomsbury Publishing, 2017), p. 354.
↑ Tom Rockmore, On Foundationalism: A Strategy for Metaphysical Realism (Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 2005), pp. 64–65.
↑ Janet Broughton, Descartes's Method of Doubt (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2002), p. 6.
↑ Griffith, J., Fable, Method, and Imagination in Descartes (London: Palgrave Macmillan, 2018), pp. 67–70.
↑ Skirry (2006).
↑ Scruton R. Modern Philosophy: An Introduction and Survey — Bloomsbury Publishing, 2012. — P. 33–36. — ISBN 978-1-4482-1051-0.
↑ Stone, J., "Dreaming and Certainty", Philosophical Studies 45, 1983, pp. 353–368.
↑ Descartes, René (1988-02-26). Descartes: Selected Philosophical Writings. Cambridge University Press. p. 122. ISBN 9780521358125.
↑ Revonsuo, A., Consciousness: The Science of Subjectivity (Milton Park: Taylor & Francis, 2010), pp. 50–52.
↑ Chung, M. C., & Hyland, M. E., History and Philosophy of Psychology (Hoboken: Wiley-Blackwell, 2012), p. 66.
↑ Dicker, G., Descartes: An Analytical and Historical Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2013), p. 16.
↑ Nadler, S., Schmaltz, T. M., & Antoine-Mahut, D., eds., The Oxford Handbook of Descartes and Cartesianism (Oxford: Oxford University Press, 2019), p. 83.
↑ Scruton, ibid., 56.

Ары қарай оқу өңдеу

Cottingham, Stoothoff, and Murdoch, trans. (1984). Декарттың философиялық шығармашылығы (The Philosophical Writings of Descartes.) Cambridge: Cambridge University Press.
Janet Broughton, Декарттың күмәндану әдісі (Descartes's Method of Doubt), Princeton University Press, 2002.
Edwin M. Curley, Декарт скептиктерге қарсы (Descartes against the Skeptics), Harvard University Press, 1978.

Сыртқы сілтеме өңдеу

Klein, Peter. "Скептицизм" ("Skepticism"). In Zalta, Edward N. (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Newman, Lex. "Декарт эпистемологиясы" ("Descartes' Epistemology"). In Zalta, Edward N. (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Skirry, Justin. "Рене Декарт: жалпы шолу" ("René Descartes, 1596—1650): Overview". Internet Encyclopedia of Philosophy.
Рене Декарт (1641). Бірінші философия толғаныстары (Meditations on First Philosophy).] In Cottingham, et al. (eds.), 1984.
Картезиандық күдік (Cartesian doubt) at PhilPapers
Сана философиясының сөздігі (Dictionary of Philosophy of Mind)

[Scruton-1] Roger Scruton, Modern Philosophy: An Introduction and Survey (London: Penguin Books, 1994).

[Philosophical_Glossary-2] Justin Leiber, ed., A Philosophical Glossary, Philosophy Department, University of Houston, 2001, p. 88.

[3] Marmysz, J., The Path of Philosophy: Truth, Wonder, and Distress (Boston: Cengage (Wadsworth), 2012), p. 403.

[4] Guite, H., Confessions of a Dying Mind: The Blind Faith Of Atheism (London: Bloomsbury Publishing, 2017), p. 354.

[5] Tom Rockmore, On Foundationalism: A Strategy for Metaphysical Realism (Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 2005), pp. 64–65.

[6] Janet Broughton, Descartes's Method of Doubt (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2002), p. 6.

[7] Griffith, J., Fable, Method, and Imagination in Descartes (London: Palgrave Macmillan, 2018), pp. 67–70.

[8] Skirry (2006).

[Scruton_2012_p.-9] Scruton R. Modern Philosophy: An Introduction and Survey — Bloomsbury Publishing, 2012. — P. 33–36. — ISBN 978-1-4482-1051-0.

[10] Stone, J., "Dreaming and Certainty", Philosophical Studies 45, 1983, pp. 353–368.

[11] Descartes, René (1988-02-26). Descartes: Selected Philosophical Writings. Cambridge University Press. p. 122. ISBN 9780521358125.

[12] Revonsuo, A., Consciousness: The Science of Subjectivity (Milton Park: Taylor & Francis, 2010), pp. 50–52.

[13] Chung, M. C., & Hyland, M. E., History and Philosophy of Psychology (Hoboken: Wiley-Blackwell, 2012), p. 66.

[14] Dicker, G., Descartes: An Analytical and Historical Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2013), p. 16.

[15] Nadler, S., Schmaltz, T. M., & Antoine-Mahut, D., eds., The Oxford Handbook of Descartes and Cartesianism (Oxford: Oxford University Press, 2019), p. 83.

[16] Scruton, ibid., 56.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]