Форт-Шевченко
Форт-Шевченко – Маңғыстау облысындағы қала, Түпқараған ауданының әкімшілік орталығы.
| Қала | |||
| Форт-Шевченко | |||
 | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Облысы | |||
| Ауданы | |||
| Қалалық әкімдігі | |||
| Әкімі |
Бауыржан Хамитұлы Молдабеков | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
44°31′ с. е. 50°16′ ш. б. / 44.517° с. е. 50.267° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 44°31′ с. е. 50°16′ ш. б. / 44.517° с. е. 50.267° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1846 | ||
| Алғашқы дерек | |||
| Бұрынғы атаулары |
Новопетровское, Форт-Урицкий, Форт-Александровский | ||
| Қала статусы |
1899 | ||
| Жер аумағы |
56,6523 км² | ||
| Климаты |
шұғыл континенталды | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
▲ 8 654[1] адам (2023) | ||
| Тығыздығы |
153 адам/км² | ||
Форт-Шевченко шекарасы
| |||
Географиялық орналасуы
өңдеуКаспий теңізінің шығыс жағасында, облыс орталығы Ақтау қаласынан солтүстік-батысқа қарай 130 км жерде орналасқан[2].
Халқы
өңдеу| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021[3] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 10175 | ▲11393 | ▼9485 | ▼3363 | ▲3476 | ▲3624 | ▲4888 | ▲8447 |
Тарихы
өңдеуОрта ғасырларда бұл жерде теңіз айлағы – Кетікқала қалашығы орналасқан. Бекініс аумағында жүргізілген археол. қазбалар нәтижесі бойынша Кетікқала қалашығы 10 – 15 ғ-ларда Еуропа мен Орталық Азияның экономикалық орталықтарымен сауда байланыстары болғанын айғақтайды. Каспий теңізінің шығыс жағалауын игеру мақсатында 1716 ж. Ресей патшасы Петр І-нің әмірімен А. Бекович-Черкасский басқарған экспедиция осы жерде алғашқы «Әулие Петр» орыс қамалының іргетасын қалады. 1846 ж. штабс-капитан М.И. Иваниннің басшылығымен Ново-Петровск бекінісі бой көтерді. 1857 жылдан бекініс маңында пайда болған қала Форт-Александровск, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Форт-Урицкий, 1939 жылдан қазіргі атымен аталады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында көптеген орыс шаруалары келіп қоныстанды. Олар балық шаруашылығымен айналысты. Балық аулау мен итбалық соғу – Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген түрікпен және қазақ тайпаларының ежелгі кәсіптерінің бірі болған.[4]
Қаланың шетінде Қорғантас тауында қираған бекіністің қалдықтары сақталған. 1882 ж. Форт-Александровск Маңғыстау уезінің орталығы болып, 1896 ж. оған қала атағы берілді. 1850 – 57 ж. мұнда украинның ұлы ақыны Т.Г. Шевченко айдауда болды. 1932 ж. Шевченконың мемориалдық мұражайы ашылды. 1928 ж. Форт-Шевченкоға қала мәртебесі қайта берілді. 1939 – 63 жж. Шевченко ауданының орталығы, 1972 – 1992 жж. облыстық бағыныстағы қала болып келді. 1992 жылдан қала жаңадан құрылған Түпқараған ауданының орталығы, аудандық бағыныстағы қала[2].
Экономикасы
өңдеуКаспий теңізі қайраңынан табылған мұнайды игеруге байланысты Форт-Шевченко соңғы 5 жыл ішінде қауырт дами бастады. Шет ел мұнай-газ компаниялары базасы осы қалада орналасқан. 2006 жылы қаланың 160 жылдық мерейтойы өтті. Қалада ӨК, комбинат, автокөлік кәсіпорны, т.б. мекемелер бар[2].
Инфраструктурасы
өңдеуҚалада баспахана, ауданға байланыс бөлімі, 4 мектеп, 6 балабақша, мәдениет үйі, 2 кітапхана, 3 мұражай, қонақ үй, автоматты телефон станция, аудандық аурухана мен емхана, дәріхана, санэпидемиологиялық станция жұмыс істейді. Облыс орталығымен және аудандағы елді мекендермен автомобиль жолы арқылы байланысады[2].
Қарауға тұрарлық жерлер
өңдеуФорт-Шевченко қаласында 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басындағы азаматтық сәулет ескерткіштері орналасқан. Қалада Маңғыстау өлкесі тарихында елеулі із қалдырған белгілі тас өңдеу шебері Ідіріс Серікбаев, бай кәсіпкер, меценат З. Дубский, түрікмен ақыны Хатам-шайыр, жырау Мұрын Сеңгірбайұлы, т.б. тұрған. Қаладағы тарихи ғимараттар: Ново-Петровск бекінісінің қалдықтары (1846), Шевченко мемориалдық мұражайы (1847 – 57), Төменгі (1851) және Жоғарғы (1862) Түпқараған шамшырақтары, халық үйі (1880 – 82), Қорғантас түбіндегі ғибадатхана (1891), қалалық байланыс торабының ғимараттары (1912), Қ.Серікбаевтың тұрған үйі (1929), М.Сеңгірбайұлының тұрған үйі (20 ғ-дың ортасы, қазіргі Мұрын жырау мемориалдық мұражайы), т.б.; бұлардың барлығы да мемлекеттік қорғауға алынған.[2]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ a b c d e «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ Источник: https://e-history.kz/kz/news/show/714/© Мұрағатталған 3 шілденің 2020 жылы. e-history.kz Маңғыстау сапары: Түпқараған таңғажайыптары