Түпқараған ауданы
Түпқараған ауданы – Маңғыстау облысының батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Шығысында Маңғыстау, оңтүстігінде Мұнайлы ауданымен шектеседі. Аудан Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Орталығы – Форт-Шевченко қаласы. Жер аумағы 13,3 мың км2. Аудандағы 6 елді мекен 1 қалалық әкімдікке және 5 ауылдық округке біріктірілген.
| Қазақстан ауданы | |||
| Түпқараған ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
5 | ||
| Қалалық әкімдіктер саны |
1 | ||
| Ауыл саны |
5 | ||
| Қала саны |
1 | ||
| Әкімі |
Рахат Тезекбайұлы Елтизаров | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Форт-Шевченко қаласы, Д. Тәжіұлы көшесі, №13 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Құрылған уақыты |
1992 | ||
| Жер аумағы |
8 520 км² (4-ші орын) | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
39 052[1] адам (2023)(3-ші орын) | ||
| Тығыздығы |
4,6 адам/км² (4-ші орын) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (98,93%) орыстар (0,55%), басқалары (0,52%) 2022 ж.[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Автомобиль коды |
12 | ||
|
| |||
|
| |||
Тарихы Өңдеу
1963 жылға дейін Шевченко ауданы, 1972 – 1992 жылдары Форт-Шевченко қалалық кеңесі аумағы болып, 1992 жылдан қазіргі атымен аталады.
Табиғаты Өңдеу
Екі бөліктен тұратын аудан Каспий теңізінің шығысындағы Түпқараған түбегін, Маңғыстау үстіртінің теңіз жағалауы бойын және Бозащы түбегінің батыс бөлігін алып жатыр. Сонымен қатар аудан аумағына Каспий теңізіндегі Құлалы, Морской, Подгорный, Долгий, Рыбный, Новый, Түлен (Итбалық) аралдары да кіреді. Ауданның солтүстік бөлігі (Бозащы түбегі өңірі) теңіз деңгейінен –26,5 м төмен орналасса, Түпқараған түбегінің шығысында абсолютті биіктігі 289 м-ге (Батыс Қаратау таулары) жетеді. Жалпы ауданның орталық бөлігі көтеріңкі келген. Мұнда Ақтау, Қаратау жоталарының батыс сілемдері жатыр. Солтүстігінде (Бозащы түбегінде) теңіз деңгейінен төмен жатқан Үлкенсор соры, қиыр оңтүстігінде Ащысор ойысы (–38 м), теңіз жағалауына жақын жерде Қаракөл соры жатыр. Теңіз жағалаулары аса тілімделмеген. Мұнда Маңғыстау шығанағы (ол шағын келген Қошақ және Сарытас шығанақтарынан тұрады), Жығылған, Багарджик, Түпқараған, Урдюк, Сағындық мүйістері орналасқан. Түпқараған түбегінің тауаралық аңғарларында көптеген тұщы бұлақтар (Көкбұлақ, Қала, т.б.) мен құдықтар (Аққұдық, Борлы, Қыстық, Тұщықұдық, Шыңырау, Жамбауыл, Торты, Аташа, т.б.), қыстаулар (Қызылсор, Сарытөбе, Ортаның құмы, Сарытас, т.б.) кездеседі. Ауданның орталық бөлігі юра және бор кезеңдерінің құмтас, әктас жыныстарынан түзілген. Шығысының аласа таулы өңірі триас кезеңінің қатпарлы жыныстарынан тұрады. Түпқараған ауылы кен байлықтарына бай. Мұнда әсіресе, мұнай, газ кен орындары көп. Олардың негізгілері: Солтүстік Бозащы, Солтүстік Қаражанбас, Жалғызтөбе, Қаламқас, т.б. кен орны. Бұлардан басқа тас көмір (Таушық ауылы маңында), темір, фосфорит т.б. кен орындары барланған.
Климаты Өңдеу
Ауданның батысы Каспий теңізі жағалауымен шектескенмен теңіздің жағалауға ықпалы шамалы. Ауданның оңтүстік және шығысында қыс қатаңырақаласы Қаңтар айының жылдық орташа температурасы –8 – 10°С, шілдеде 28 – 30°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 180 – 220 мм. Қар жамылғысы ұзақ жатпайды және оның қалыңдығы 10 см-ден аспайды. Түпқараған ауданында жел 7 ай бойы тұрақты соғып тұрады, орташа жылдамдығы 8,0 м/с. Жазда құрлықтан теңізге қарай соғатын жел басым. Топырақ жамылғысынан құмдақты қиыршық тасты сұр топырақ, шалшықты-батпақты келген солтүстігінде сор топырақ қалыптасқан. Шығыс, оңтүстік-шығысында қиыршықты-құмдақты сұр топырақ дамыған. Өсімдік жамылғысында бұйырғын, жусан, т.б. сораң шөптер басым. Ауданның солтүстігінде Бозащы артезиан алабы жатыр.
Халқы Өңдеу
Тұрғыны 23,9 мың адам (2014). Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (98,5%) құрайды. Орыс 0,9%, қалғаны 0,6%[3]. Халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа тығыздығы 1,5 адам. Ірі елді мекендері: Форт-Шевченко қаласы (5,4 мың адам), Баутин (3,7), Ақшұқыр (4,3), Таушық (2,6), Қызылөзен (1,0).
2016 жылға қарай Түпқараған ауданының және оған іргелес елді мекендердің (Форт-Шевченко қаласы, Баутин, Қызылөзен, Таушық, Ақшұқыр ауылдары және Сайын Шапағатов ауылдық округі) туу көрсеткішінің есебінен жыл басынан бері 4,2 % адамға өсіп, халқының саны 25874 адамды құрады[4].
| Этнос | Саны, адам | Пайыздық үлесі, % |
|---|---|---|
| Қазақтар | 31 383 | 98,91 |
| Орыстар | 188 | 0,59 |
| басқа этностар | 157 | 0,5 |
| Санақ жылы | Саны, адам | Ер адам саны | Әйел адам саны |
|---|---|---|---|
| 1989[5] | 15 172 | 7 607 | 7 565 |
| 1999[6] | 14 225 | 7 135 | 7 090 |
| 2009[6] | 20 544 | 10 434 | 10 110 |
| 2015[7] | 24 128 | - | - |
| 2019 | 31 728 | 16 301 | 15 427 |
Әкімшілік бөлінуі Өңдеу
Түпқараған ауданының әкімшілік-аумақтық құрамына 1 қала - Форт-Шевченко қаласы (6298 адам), 5 ауыл - Баутин (4538 адам), Таушық (2858 адам), Ақшұқыр (7680 адам), Қызылөзен (1020 адам) және 1 ауылдық округ – Сайын Шапағатов (3480 адам) кіреді[4].
| Ауылдық округ (қала) | Ауданы | Халқы | Елді мекендер |
|---|---|---|---|
| Ақшұқыр ауылдық округі | 53,366 км2 | 7 680 (2015) | Ақшұқыр |
| Баутин ауылдық округі | 11,0444 км2 | 4 538 (2015) | Баутин |
| Қызылөзен ауылдық округі | 82,76 км2 | 1 020 (2015) | Қызылөзен |
| Сайын Шапағатов ауылдық округі | 56,69 км2 | 3 480 (2015) | Сайын Шапағатов |
| Таушық ауылдық округі | 115,6 км2 | 2 858 (2015) | Таушық |
| Форт-Шевченко қалалық әкімдігі | 56,6523 км2 | 6 298 (2015) | Форт-Шевченко |
Өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы Өңдеу
Ауданда 1996 жылға дейін түйе және қаракөл қойын өсіретін 2 кеңшар, ауыл шаруашылығы тәжірибе ст., теңіз порты, балық тоңазыту кәсіпорны, т.б. шаруашылық нысандары болған. 1993 жылдан бастап олар жекешелендіре бастады. Қазір Түпқараған ауданында ауыл шаруашылығы бағытында 3 ӨК, 6 ЖШС, «Таушық», «Жайлау», «Қарағантүбек» шаруашылықтары жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 947,3 мың га, оның ішінде жыртылатын жер 0,16 мың га, жайылымы 944,5 мың га. Ауданда 2006 жылдың басында 56,4 мың бас қой мен ешкі, 5,65 мың бас түйе, 4,8 мың бас жылқы, 1,1 мың бас сиыр болды. 2005 жылы 71,3 т жүн, 1162,2 т ет, 466,8 т сүт, 2,4 мың дана қаракөл елтірісі дайындалды.
Түпқараған ауданында бірнеше шағын өнеркәсіп орны бар. Олар: «Түпқараған» балшық-бетон дайындау зауытыты, «АТК» және «Азимут» тас өндіру ЖШС-тері; Баутин жүк тасымалдау порты, суды тұщыландыратын «Баута» АҚ, т.б. Бұлардан басқа мұнай мен газ өндіру бағытында бірнеше шетелдік компаниялардың базалары мен бөлімшелері орналасқан.
Есепті кезеңде өнеркәсіптік кәсіпорындар қолданыстағы бағада 174,1 млрд.теңгенің өнімін өндірді. Өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индексі 98,7 % құрады.
2015 жылғы қаңтар – маусымда өнеркәсіп кәсіпорындары 174,1 млрд. теңге, оның ішінде кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі салаларында 172,8 млрд.тенге және 740,1 млн.теңге, электрмен жабдықтау, газ, бу, ауа баптау 152,6 млн. теңге және сумен жабдықтауда 449,7 млн.теңге өнім өндірді.
Есепті кезеңде Түпқараған ауданы кәсіпорындары 2327,2 млн. тонна мұнай өндірді (2014ж. сәйкес кезеңіне 102,8 %), яғни бұл облыс деңгейінің 25,4 % құрады[4].
Инфраструктурасы Өңдеу
Ауданның білім беру саласында 6 мектеп, 2 балабақша, Ақтау политехникалық колледжінің бөлімшесі, мәдениет мекемелерінен мәдениет үйі және 5 клуб, Емдеу мекемелерінен 5 аурухана және 4 фельдшерлік-акушерлік пункт жұмыс істейді.
Қарауға тұрарлық жерлер Өңдеу
Форт-Шевченко қаласында Т.Шевченко және Мұрын жырау атындағы ұлттық-этнографиядық мұражайлар, мешіттер (Ақкетік, т.б.) жұмыс істейді. Аудан аумағында тарихи-археология және табиғат ескерткіштерінің жалпы саны 63. Олардың қатарында «Қызыларбат», Қарлыбас қорғаны, Сақақұдық, «Мерет», Қима тас жолы, ортағасырлық «Діңгілтас», «Қарағашты әулие», «Ақшора – Белтұран» зираттары, «Кентті баба», «Сұлтан епе», т.б. бар.[8]
Дереккөздер Өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ http://www.stat.gov.kz/faces/publicationsPage/publicationsOper/homeNumbersPopulation?_afrLoop=1045789644801682#%40%3F_afrLoop%3D1045789644801682%26_adf.ctrl-state%3D6a51pvtps_4 Мұрағатталған 3 қыркүйектің 2014 жылы.
- ↑ a b c Аудан төлқұжаты Мұрағатталған 4 шілденің 2017 жылы.
- ↑ - 1989 жылғы Бүкіл кеңестік халық санағының қорытындылары. Мичиган университеті 2009. 1 том
- ↑ a b - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том Мұрағатталған 22 сәуірдің 2021 жылы.
- ↑ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2020 жылы.
- ↑ «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007