Хазар тілі
Хазар тілі — ортағасырлық Орталық Азиядан шыққан жартылай көшпелі түркі хазарлар тайпасының тілі.
| Хазар | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Оңтүстік Ресей, солтүстік Кавказ, Қара теңіз даласы және Орталық Азияның бөліктері | |
| Тіл жоғалуы: | 1000 - 1300 жылдар аралығында | |
| Тіл ұясы: | Алтай[1] (Алтай тілі#даулы) Түркі Батыс түркі Оғыр Хазар | |
| Жазу әдісі: | Көне түркі жазбасының бір түрі; Жебірей әліпбиі; басқа жазба жүйелерін қолданған болуы да мүмкін. | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | ешқандай | |
| ISO 639-2: | — | |
| ISO 639-3: | zkz
| |
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
Хазар тілінің түркі тілдерінің қай тармағына жататындығы, тіпті оның түркі тілдеріне жататын-жатпайтындығы даулы мәселе болып келді. Кейбір ғалымдар хазар тілін иран тілдеріне, басқалары Кавказ тілдеріне жатқызып келді.
Зерттеу тарихы
өңдеу. Орыс тарихшылары В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, А.А. Куник, венгр ғалымы А.Вамбери, т.б. Х. т-н түркі тілдеріне қоса отырып, оның шығу тегі қазіргі чуваш тілімен байланысты екенін көрсеткен. Ортағасырлық араб ғалымдары хазарлардың тілін басқа түркілердің тіліне ұқсас, алайда олардан, мысалы оғыз тілдерінен ерекшеленіп тұратын тіл деп сипаттады. Олар Хазарияда хазар тілі де, түркі тілінің кеңірек тараған түрлері де кең қолданыста болғанын еңбектерінде жазып қалдырды.
Ғалымдар ұзақ уақыт бойы хазарлардың тілін ғұн және бұлғар тілдерімен бірге түркі тілдерінің оғыр тармағына жатқызып келді. Оған көне түркі және ұйғыр тілдерінің әсері болған шығар деп те ойлады. Алайда соңғы кездегі жаңа деректер бұл жорамалды күмәнға алды.[2] Хазар қағандарының көктүрік нәсілінен шыққандығын ескеала отырып, хазар тарихының бастапқы кезеңінде хазар ақсүйектерінің арасында көктүрік тіліне жақын көне түркі тілі кең тараған шығар деп болжауға болады, алайда бұны дәлелдейтін тікелей айғақтар жоқ.
Хазар тілінің ескерткіштері өте аз мөлшерде сақталған, көбінесе бұл тарихи жазбаларда айтылатын жеке есімдер ғана. Тарихи жазбалары көбінесе еврей тілінде жазылған. Хазар тілінде хазар жазбасымен жазылған жалғыз ғана сақталып қалған сөз мынау: HWQWRWM («Мен бұны оқыдым» деген сөйлемше). Ол Киев хатының соңында жазылған. Бұл хазарлар яһуди дінін қабылдағаннан кейін де көне түркі әліпбиінің олардың арасында сақталып отырғандығының айғағы. Алайда хазарлардың түрлі кезеңдерде және түрлі қауымдастықтарда кирил, еврей, латын, грек, араб және гүржі әліпбилерін қолданып отырған болулары әбден мүмкін.
Дереккөздер
өңдеу«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
Хазар сөздері
өңдеу- alp — батыл (қазақтың "алып" деген сөзімен түбірлес)
- bulan — бұлан
- čiček — шешек (гүл)
- sār — ақ
- sārïg — сары
Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі хазар тіліне ең жақыны — чуваш тілі.
Әдебиеттер
өңдеу- Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- Douglas M. Dunlop, The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
- Norman Golb and Omeljan Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press, 1982.
- Peter B. Golden. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akademia Kiado, 1980.
- Peter B. Golden, et al., eds. The World of the Khazars: New Perspectives: Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium(Handbook of Oriental Studies/Handbuch Der Orientalistik). Brill: 2007; contains, inter alia,
- Marcel Erdal. "The Khazar Language". The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007. pp. 75–107.