Хуруфийа

Хуруфийа (хуруф - «әріп») - хуруфшылар, XV ғ-дың соңында Фазлаллах Астрабади сопы негізін қадаған шиит қауымы. Фазлаллах бала кезінен мистика мен аскетизмге бейім болады, оның іұмырнамашыларының деректері бойынша түс жору қасиеті дарыған. 1386 - 87 ж. ол «жаңа аян» уағызын жүргізеді. Оның алғашқы шәкіртгері қол- өнершілер мен дәруіштер болады. Хуруфийаның замандасының дерегіне қарағанда өз іліміне Әмір Темірді, оның ұлы Мираншаһты, Алтын орданың ханы Тоқтамысты тартпақ болады. Самарқан заңгерлерінің шағыстыруымен Темір оны дін мен мемлекет алдындағы үлкен күнәһар деп айыптаған соң, Шируанға қашып кетеді. Онда Миран шаһ тұтқындап, Нахичеванға таяу жердегі Аланджак қамалына қамайды, содан 1394 (яки 1401) дарға асылады. XVII ғ-дың бас кезінде Хуруфийа ілімі бүкіл Иран мен Кіші Азияға тарады. Ол дарға асылған қамал оның жолын ұстаушылардың жыл сайын тәуап етуге келетін орнына айналып, ал Мираншаһты олар ад-Даджжал деп атап, оның есімін Мараншаһ («жылан патшасы») деп өзгерггі. Тәуап етушілер шеруі шайтан жаралған деп ұғылатын отты таспен атқылаумен аяқталады. Хуруфийа ілімінің негізгі ерекшелігі - әріптердің (хуруф) мистикалық мәні. Доктринасының мазмұны - адам санасындағы тәңірге сену бастамасының пайда болу идеясы. Ғарыш мәңгілік. Ғарыш қозғалысы мен адамзат тарихы қайта айналып соғатын уақыт кезеңінен өтіп отырады. Әр кезеңнің басы Адам атаның дүниеге келуімен бастадың, ал соңы - Ақырзаманмен аяқталады. Тәңірге табыну бастамасы біртіндеп Пайғамбарлық, әулиелік және Құдаймен қауышу формасына ие болады Құдайдың адам баласына көрінбейтін бейнесі өзін сөзден көрсетеді. Сөз болса әріптер арқылы (хуруф) берілетін дыбыстан тұрады. Әбжат бойынша әріптің жалпы саны мен оның сандық мәні Құдайдың бүкіл жаратушылық мүмкіндігінің жиынтығы және айдың көрініс берер бейнесі болып табылады. Хуруфийа өз тандауларында әріпке және оның көмегімен «түсінік беру» есебіне ерекше мән береді. Хуруфийа исмаилшылардан алған әріп құдыретін ең шегіне жеткізді. Хуруфийа уағызы «Ф-А-Х-тан басқа құдай жоқ», «Адам ата Аллаһтың уәзірі», «Мұхаммед - Аллаһтың өкілі» деген формуладан көрініс табады. Хуруфийа доктринасының мәні Фазлаллах Астарабади мен оның шәкірті Әли әл-Ал еңбектерінде баяндалған. Біріншісі «Джауиданнаш» мен «Махаббатнама» және «Аршнама» атты поэт. екі шығарманың авторы. Екіншісінің қаламынан Эстеуанама, Махшарнама және бірнеше поэтикалық шығармалар туған. Хуруфийа шығармаларының ішінде түрік және азербайжан тілінде жазылған кітаптар да бар.