Шыңғы-Тура
Шыңғы-Тура (сіб.-тат. Цыңқыс-тора; Чингидин; Чингий; Чимги-Тура; Цымге-Тура; Жанги-Тура) — Алтын Орда құрамындағы Түмен ұлысының, кейін «көшпелі өзбектер мемлекетінің», Ұлы Орданың, Сібір (Түмен) хандығының астанасы. Бүгінде Түмен қаласындағы «Патша қалашығы» (орыс. «Царево городище») атты археологиялық ескерткіш.
| Шыңғы-Тура | |
 | |
| Мемлекет |
Ескер жұрты, Түмен (Сібір) хандығы |
|---|---|
| Қазіргі жері | |
| Деректерде атала бастады |
1375 жыл |
| Басқаша атаулары |
Цимке-Тора, Чингидин, Чимги-Тура, Жанги-тура |
| Қиралды |
1586 жыл |
Атауы
өңдеуҒылымға белгілі құжаттарға сәйкес қала алғаш рет Каталон атласында 1375 жылы Singuj атауымен Түмен уәлаятының[1][2] орталығы ретінде кездеседі. XVI ғасырдың ортасында құрастырылған карталарда қала Түмен деп аталады: Антони Видтың картасында (шамамен 1537 жыл) - TYMENWILKY, Августин Хиршфогельдің картасында (1546 жыл) - Tumen.
Заманауи тарих ғылымында қала атауының пайда болуына қатысты төмендегідей болжамдар кездеседі:
Қаланың тарихы
өңдеуГүлденуі
өңдеу1224 жылы болашақ Алтын Орда, Жошы ұлысы құрылғаннан кейін, оның құрамында астанасы Шыңғы-Тұра қаласы болған Түмен ұлысы пайда болды.
1396-1406 жылдары Әмір Темірден жеңілгеннен кейін осында қашып келген әйгілі Тоқтамыс хан Түмен (Шыңғы-Тұра) ханы атанды.
1428 жылы Шыңғы-Тұра Әбілхайыр хандығының алғашқы астанасына айналды. Алайда 1446 жылы ханның ордасы Сығанаққа көшті. Әбілхайырдың өлімінен кейін ноғай мырзаларының қолдауына ие болған Ибақ хан Түмен хандығындағы билікті басып алды. 1469 жылы майдан даласында жеңіске жеткен Ибақ Көшпелі өзбектер мемлекетінен тәуелсіздік алды. 1480 жылы Алтын Ордаға қарсы күресу үшін ол Мәскеу Ұлы Кінәздігімен одақ құрып, 1481 жылы Ахмет ханды өлтірген. Осыдан кейін Ибақ өзін Ұлы Орданың ханы деп жариялады, ал оның астанасы етіп Шыңғы-Тұра қаласын жариялады. Қала 1481-1495 жылдары Ұлы Орданың астанасы болды (үзілістермен).
Түмен археологы Наталья Петровна Матвеева Шыңғы-Тұра жайлы былай деп жазады:
«Мұнда олар соғыс жариялап, бейбітшілік орнатты, шетелдік елшілерді қабылдады, сарай қастықтарын тоқыды. Мұнда Бұхара және Самарқанд елшілерінің керуендері келді, елшілік миссиялар келді, исламның уағызшы шейхтері – Шығыс жазуы мен әдебиетінің білгірлері келді. Үш, мүмкін төрт ғасыр ол Батыс Сібірдегі мұсылман мәдениетінің форпосттарының бірі болды.»
Құлдырауы
Ермактың жорығы кезінде қала тоналып, өртеніп кеткен деп есептеледі. Бірақ Шыңғы-Тұраның өртенгенін нақты айту мүмкін емес, өйткені археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген.
1586 жылы Шыңғы-Тұра орнында Түмен қаласы құрылды. Ал ХХ ғасырда қалашықтың орнында «Тюмень ФК» стадионы салынды, қалашықтың мәдени қабаты құрылыс кезінде келмеске кетті. Түмен археологтары ерлі-зайыпты Н. П. мен А. В. Матвеевтердің айтуынша, Шыңғы-Тұра цитаделі қазіргі Коммуна мен Энгельс көшелерінің орнында болған.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Зубков К. И. Русский путь в Сибирь: (Опыт геополитического анализа) // Верхотурский край в истории России. — Екатеринбург, 1997. — С. 5-6.
- ↑ Шашков А. Т. К истории Тайбугидской легенды // V Уральские археографические чтения. — Екатеринбург, 1998. — С. 73.
- ↑ Розен М. Ф., Малолетко А. М. Географические термины Западной Сибири. — Томск: Том. ун-т, 1986. — С. 181
- ↑ Малолетко А. М. Палеотопонимика. — Томск: Том ун-т, 1992. — С. 228.
- ↑ Фролов Н. Об истории географического названия Тюмень // Сибирское богатство. — Тюмень, 1999. № 1. — С. 215—217.
- ↑ Белич И. В. К этимологии, семантике и истории происхождения средневекового имени г. Тюмени // Вестник археологии, антропологии и этнографии (издание ИПОС СО РАН), 2007, № 7. — С. 143, 150.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 шілде 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 шілде 2009.