Шиырбай Келдібайұлы

Шиырбай Келдібайұлы (1846/47 – 1917) — қазақтың шешен тілді ділмәр биі. Ол өзі туып-өскен Талдықорған облысының Сарқант ауданында әуелі болыс, кейіннен би болып талай-талай шиеленіскен жер дауы, жесір дауы, ел арасындағы өмір, тұрмыстан туып жататын дау-дамайдың түйінін шешіп, халықты әділдігімен риза еткен белгілі шешен. Шиырбайдың ата тегі жөнінде аса көп дерек кездейспейді. Бізге Шиырбай жөнінде кысқаша дерек берген Алматы тұрғыны Әбдікәрім Хасеновтың айтуына қарағанда, ол Орта жүз Найман тайпасынан Матай - Аталық атасынан тарайтын көрінеді.

Шиырбай шешен атақты Абаймен замандас, құрдас, сырлас екен. Ол Абай тәңірегіндегі Байкөкше, Шәңкі, т.б. бірқатар ақын, жырау, би-шешендермен талай бірге жүріп, ел үшін елеулі қызмет еткен белді, беделді билердің бірі.

Найман тайпасы Матай руынан шыққан.

Шиырбай Келдібайұлы туралы әңгімелер

Шиырбай Келдібайұлы туралы әңгіме

Шиырбайдың алғаш рет әділ төрелік айтып, ел көзіне түсуі былай екен: оның әкеден бірге туған Қиырбай деген інісі болады. Сол Қиырбай бозбала кезінде біреудің қалыңмалын төлеп ұзатқалы отырған қызын алып қашады. Екі ел арасында дау басталады. Ұрыс-жанжал өрши түседі. Екі елдің игі жақсылары қайсы биге барып жүгінсек екен деп жүргенде, Шиырбай оларға:

- Бөтен елден би жалдап, шығындап қайтесіңдер, мен-ақ тындырып берейін ол дауларыңды, - дейді. Қыз ауылының адамдары:

- Шиырбай әлі белгілі би емес қой, ол өз туысқанына бүйрегі бүрып, әділ төрелік айта алмайды, - деп көнбейді. Арада біраз уақыт өтеді. Қыздың төркін жағы көрші елдің биіне барып өтініш айтса, ол ат пен түйе сұрапты. Олар енді Шиырбайға айналып соғыпты. Сонда Шиырбай:

- Тура биде туған жоқ деген сөзді білесіңдер ме? - дейді.

- Білеміз, - дейді олар.

- Алдымен менің билігімді тыңдап көріңдер. Мен сендерден оларға ұқсап сөзіме ат пен түйе сұрамаймын. Бір тиындарынның керегі жоқ. Өз малым өзіме жетеді. Кісіден пара алып би болғанша, тектен-тек қарап жүргенім жақсы, түсінікті ме?!

- Түсіндік, келістік, - деп екі жақ билікке отырады. Шиырбай даугерлер мен жауапкерлерді сұрап тергеп алады да:

- Қиырбай, туысым болсаң да шынымды айтайын. Сен кінәлісің. Айыбыңды төле дағы, қызын өздеріне қайтар. Бітім осылай болсын. Бұған не дейсіңдер ағайын?! - дейді. Елдің бәрі: "бәрекелді, туғаныңа болайын! Тура биде туған жоқ" деген осындай-ақ болар, - деп оған риза боп тарқасыпты. Сол-сол екен содан былай қарай ол елдің адамдары Шиырбайға жүгінетін бопты.

Шиырбай Келдібайұлы туралы әңгіме

Сарқанттағы Тұрысбек қажы, Көгенай төре тағы бір байлар, болыстар бас қосқан жиында Тұрысбек қажы Шиырбай шешенді сынамақ болып:

- Ширеке, осы Мүсіреп шешен қандай адам? - деп сұрапты. Сонда Шиырбай:

- Мүсіреп шешен жанған оттай, атқан оқтай! - депті.

Енді Көгенбай төре сұрапты:

- Шербай бай кандай?

- Алғаны кайтпайды, көргенін айтпайды.

- Ал, мынау отырған өзіңіз қандайсыз? - дегенде, ол:

- Аяқтыға жол бермейтін, сөйлерге келгенде, сөз бермейтін шешен, -

деп Мүсіреп айтпап па еді. Мен сондаймын, - депті.

Шиырбай Келдібайұлы туралы әңгіме

Шиырбай шешеннің қартайған шағында оған түйе іздеп жүрген екі жолаушы жолығып жөн сұрапты:

- Анау қатарынан тігілген үш үй кімнің үйі? - дейді. Сонда Шиырбай қария:

- Бергі үй болып-толып тұрғанның үйі.

- Ортадағы үй болып, болдырғанның үйі.

- Шеткі үй бола-бола әбден тозған, торыққанның үйі, - депті.

Әлгі екеу:

- Түсінбедік қой, ақсақал, - десе:

- Барып сұраңдар өздерінен, - депті. Екі жолаушы жағалап отырып, бергі үйге барса, болып-толып отырған үлкен баласының үйі екен. Ортадағы үйге барса, әлі болып толмаған кіші баласының үйі екен. Ең шеткі үйге барса, болып, болып әбден тозған, торыққанның үйі осы депті әлгі шал.

Сонда екі жолаушы:

- Сіз, осы Шиырбай шешен емессіз бе? - депті.

- Болсақ болармыз, - депті Шиырбай шешен.