Шіркеу славян тілі
Шіркеу славян тілі (мак. црковнослoвeнски jaзик; болг. църковнославянски език; орыс. церковнославя́нский язы́к; украинша: церковнослов'янська мова; сербше: црквенословенски језик / crkvenoslovenski jezik; чехше: církevní slovanština; словакша: cirkevnoslovanský jazyk; полякша: cerkiewnosłowiański; хорватша crkvenoslavenski;) — болгар, македон, украин, орыс, серб және басқа да славян тілді православ шіркеулерінің тілі. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл тіл көне шіркеу славян тілінен келіп шыққан, даму барысында тірі славян тілдерінің ықпалына ұшырап отырған (мысалы, көнерген немесе түсініксіз сөздерді алмастыру, фонетикасын тірі славян тілдеріне бейімдеу, т.б.).
| Шіркеу славян тілі | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Шығыс Еуропа | |
| Барлық сөйлеушілері: | — | |
| Тіл ұясы: | Indo-European Славян Оңтүстік Оңтүстік-Шығыс Көне шіркеу славян Шіркеу славян тілі | |
| Жазу әдісі: | Кирил әліпбиі | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | cu | |
| ISO 639-2: | chu | |
| ISO 639-3: | chu
| |
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
18-ші ғасырға дейін шіркеу славян тілі Ресейдің әдеби тілі ретінде қолданылып келді. Шіркеу қызметтерінен тыс бұл тілде ешкім сөйлеспесе де, шіркеу қызметкерлері, ақындар және білімді адамдар сөйлеген сөздерінде шіркеу славян сөздері мен сөз тіркестерін кеңінен қолданып отырған. 17-18-ші ғасырларда бұл тілді біртіндеп орыс тілі ығыстырып шығарып, ол тек шіркеу қызметтерінде ғана қолданылатын болды. Тіпті бертінде 1760-шы жылдары Ломоносов шіркеу славян тілін орыс тілінің жоғарғы стильді түрі болып табылады деген көзқарасты қорғаса да, 19-шы ғасырда бұл көзқарастың жақтастары қалмады. Бұл стильдің қалдықтары староверлердің («ескі сенімдегілер») тілінде ең ұзақ сақталды.
Шіркеу славян тілінің түрлері Беларусь, Украина, Румыния, Сербия, Болгария және Солтүстік Македония сияқты басқа да православ елдерде шіркеу қызметі және әдеби тіл ретінде қолданылды. Кейін оларда да ол халықтық тілдермен алмастырылды, бірақ шіркеу қызметінде әлі де қолданылады.
Шіркеу славян тілінен орыс тіліне ауысқан сөздер көптеп кездеседі. Екі тіл де славян тілдері тобына жатса да, кейбір фонетикалық құбылыстар екі тілде әртүрліше дамыды. Сондықтан орыс тіліне енген шіркеу славян тілінің сөздері орыс тіліндегі түбірлес сөздерге ұқсайды, бірақ аздап айырмашылықтары да бар: золото / злато («алтын»), город / град («қала»), горячий / горящий («ыстық»), рожать / рождать («туу»). Бұндағы қос сөздердің біріншісі орыс, екіншісі шіркеу славян сөзі. Орыстың Гоголь, Чехов, Толстой және Достоевский секілді ұлы ақын-жазушыларының шығармаларының әсерімен осы сияқты қос сөздердің арасындағы мағыналар байланысы дәстүрге айналды. Бұл сөздердің қолданылу аясы да қалыптасты: шіркеу славян тілінен келген сөздер жоғары стильдік, кітаби немесе поэзиялық сөздер ретінде, ал орыс сөздері қарапайым сөздер ретінде қолданылды. Бұл жағдайды Батыс Еуропа тілдеріндегі латын тілі мен жергілікті тілдің арасындағы қарым-қатынаспен салыстыруға болады: ғылым, пәлсапа, діннің ұғымдары латын тілінен алынатын да, күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер халықтың тілінен алынатын.
Айтылуы
өңдеуКөбінесе шіркеу славян сөздерінің айтылуы адамның ана тілі қай славян тілі екендігі бойынша анықталады: егер оның ана тілі болгар тілі болса, болгар тіліне ұқсас етіліп, егер оның ана тілі орыс тілі болса, орыс тіліне ұқсас етіліп айтылады. Сондықтан айтылуы әр түрлі бола алады.
Ресейде шіркеу славян сөздері орыс тілінің фонетикалық заңдары бойынша айтылады, бірақ бірнеше ерекшеліктер де бар:
- Сербияда шіркеу славян тілі жалпы алғанда серб тіліне емес, орыс тіліне ұқсас етіп дыбысталады. Орыс тілімен айырмашылықтар серб тілінің фонетикасының ерекшеліктерімен байланысты: серб тілінде «ы» және «щ» әріптеріне сәйкес келетін дыбыстар жоқ, кейбір дауыссыздарды жіңішкерту мүмкін емес (сондықтан «ть» жай «т» болып дыбысталады).
Грамматикасы мен стилі
өңдеуШіркеу славян тілінің түрлі елдерде кейбір айырмашылықтары болса да, олардың барлығында да Көне шіркеу славян тілін жергілікті славян тіліне жақындатуға тырысады.
Барлық жалғаулар аздап қарапайымдатылған түрінде негізінен ежелгі үлгілер бойынша қолданылады. Етістіктің алты шағы, зат есімнің жеті септігі мен сан есімнің үш түрі (жекеше, көпше және екіше) дәстүрлі мәтіндерде толығымен қолданылады. Ал жаңадан жазылған мәтіндерде қазіргі орыс тілінің синтаксисі кең қолданылады, сондықтан бұл мәтіндерді ең жақсы түсінетін — орыстілділер.
Соңғы «ер» әріптерінің түсіп қалуы шіркеу славян тілінде толық көрініс тапқан, бірақ сөз аяғындағы «ъ» әрпі әлі де жазылады. «Юс» әріптері көбінесе 16-17-ші ғасырлардағы орыс тілінің үлгісі бойынша алмастырылады. «Ять» әрпі сөздің келіп шығуы бойынша керек жерлерде әрқашан жазылады. «Кси», «пси», «омега», «от» және «ижица» әріптері, сандардың әріптермен белгілену тәсілі, екпін белгілері және «киелі есімдер» үшін қысқартулар және «титлолар» әлі де қолданылады.
Киелі жазбалар, шіркеу қызметі немесе шіркеу құжаттары түсініктірек болсын деп олардың сөз қоры мен синтаксисі аздап замандастырылған. Мысалы, кейбір ежелгі есімдіктер түсінікті басқа есімдіктермен алмастырылған (мысалы «етеръ» /jeter/ «біреу, қайдағы біреу» деген сөз → нѣкій деген сөзбен алмастырылған)
Басқа бейімдеулер мен өзгертулер де оқтын-оқтын жасалып отырады. Мысалы, Жоханның інжіліндегі алғашқы сөздерді Кирил мен Методий искони бѣаше слово («Әуел баста сөз болған») деп аударған болатын. Иван Федоров 1580-81 жылы басып шығарған кітапта және 1751 жылғы Елизавета Библиясында въ началѣ бѣ слово деген түрге келтірілген.
Тағы қараңыз
өңдеу- Глаголица
- Көне шіркеу славян тілі