Эгей өнері

Эгей өнері - Қазіргі заманғы көптеген ғалымдардың пікірінше, Шығыс Жерорта теңізі өңірінде гректер келместен едәуір бұрын түрлі тілде сөйлеген талай дүркін халық өткен. Тіпті, сонау неолиттің алғашқы мәдениеті гүлденген шағында, біздің эрамыздан бұрынғы V—IV мыңжылдықтарда Балқан түбегін, Кіші Азия жағалауы мен Эгей теңізі аралдарын эгейліктер деп аталатын ел мекендеген. Олардың тілінің қазіргі Европаның, Иранның, Үндістанның күллі халқын түгел дерлік қамтитын үндіевропалық тілдердің үлкен семьясымен және эгейліктермен орын алмасқан тайпалар тілдерімен туыстығы жоқ дейтін пікір бар.

Бұл тайпаларға, ең алдымен, кейін Кіші Азия территориясында қоныс теуіп, сонда біздің эрамыздан бұрынғы II мыңжылдықта аса қуатты Хетт патшалығын құрған хетт-лувиялықтар, сондай-ақ гректердің тура алдында ғана өмір сүріп, біздің эрамыздан бұрынғы III мыңжылдықта Грекия құрлықтарын мекендеген пеласгтар кіреді. Тек біздің эрамыздан бұрынғы III мыңжылдықтың аяғында Балқан түбегінің солтүстік аймақтарын алып жатқан грек-ахейліктер қоныс аударған ортаевропалық тайпалардың қысымымен оңтүстікке — орта Грекия мен Пелопоннеске қарай ығысты. Олардың отанына айналған жаңа қоныстың табиғаты қатал да жұтаң еді

Оның территориясының басым бөлігін алқаптармен алмасқан таулар сілемі алып жатқан болатын, тек солтүстігіндегі Фессалия мен қиыр оңтүстігіндегі Пелопоннес түбегінде ғана құнарлы жазық кездесетін. Бұл елді мекендеген грек тайпалары егіншілікпен айналысып, жүзім мен зәйтүн екті, бау өсіріп, тау бөктерінде мал бақты. Олардың тіршілігі ұдайы теңізге тәуелді болды.

Грекияның шығыс жағалауы кемелер ықтауға қолайлы пұшпақ-пұшпақ шығанақтар мен қойнауларға толы. Эгей теңізінде теңізшілерге тамаша бағыт көрсетіп тұратын жүздеген үлкенді-кішілі арал самсап жатыр. Гректер, ең әуелі, шығысқа, эгей мәдениетінің аса маңызды орталықтары орналасқан Кіші Азия жағасы мен Крит аралына баратын теңіз жолдарын игерді.

Осы мәдениеттің ашылуы — археологияның ең ғажайып жетістіктерінің бірі. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап ғалымдар жүргізіп жатқан қазба жұмыстарының арқасында Шығыс Жерорта теңізінің бұрын белгісіз болып келген құл иеленуші мемлекеттері анықталды. Кіші Азия жағасынан ұлы грек ақыны Гомер жырлаған аңызға айналған Троя үйінділері, Крит аралынан бай қалалар мен сарайлар, Пелопоннес түбегінен грек билеушілерінің мықты қорғандары табылды. Криттегі Кносс сарайы мен оңтүстік Грекиядағы Пилос сарайынан археологтар құпия жазуы бар жүздеген қыш тақташалар ашты.

Олардың ең ертеректегі сызба буынды «А» таңбалы жазуы деп аталатын түрі әлі оқылған жоқ, ал таяуда зерттеушілер «Б» жазуы тақташаларының кілтін тапты. Таңбалар грек тілінде жазылған екен. Тақташалар тексінде біздің эрамыздан бұрынғы II мыңжылдықтың орта шеніндегі эгей дүниесіндегі көне құл иеленуші мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылысы туралы құнды мәліметтер бар. Оқылған жазулардың көбісі финанстық, әкімшілік документтері:

егіншілер мен қолөнершілердің салық төлегені туралы ведомостар,
сарайлар қоймаларында сақталған азық-түлік пен әр түрлі бұйымдар тізбегі,
құдайларға шалынатын құрбандық пен патшаның кең-байтақ шаруашылығында қызмет істеген құлдар тізімі.

Ежелгі Шығыстың көптеген мемлекеттерінде қыш тақташаларға мұндай жазуларды жазатын сарай құснихатшылары еді. Жылдан-жылға эгей өнері тамаша ескерткіштерінің саны артқан сайын Ніл мен Қосөзен алқаптарында аса қсатты құл иеленуші деспотияның сонау асқынған заманында дамыған өркениет ғасырлар түнегінен тұлғалана береді. Ол Балқан түбегінің оңтүстік бөлігін, Эгей теңізі аралдары мен Кіші Азия жағалауын қамтитын. Алайда, оның тарихының көбісі әзірше көмескі. Біздің эрамыздан бұрынғы II мыңжылдықта эгей мәдениетінің аса маңызды орталықтары Крит аралы мен Пелопоннес түбегіндегі Микены болған. Сондықтан да эгей өркениеті көбінесе крит-микены мәдениеті деп аталады.

Грек аңыздары бойынша Крит — ұлы жебеуші, найзағай тәңірі Зевстің туған жері. Ол бұған Финикия патшайымы Европаны әкеліп, одан аралдың болашақ билеушісі Минос туған. Геракл ерліктерінің бірін Критте жасаған, құтырған бұқаға бас үйреткен. Гомер дастандарында «шарап түсті теңіздщ ортасындағы» «әсем де бай, жан-жағын толқындар шайып жатқан» осы аралды халқы қалың, қалалары бай құтты ел ретінде мадақтады. Криттіктердің ата-тегі дәл анықталмаған, бұл проблема ғалымдар арасында әлі күнге қым-қиғаш талас туғызып келеді. Біреулер арал тұрғындарын Жерорта теңізі өңірінің ең байырғы жұрты эгейліктердің жұрағаты деп есептеп, криттіктер сөйлеген және қыш тақташалардағы сызба буынды «А» таңбалы жазуларындағы миной тілін үндіевропалық тілдерге жатқызбайды.

Біреулер, керісінше, біздің эрамыздан бұрынғы III мыңжылдықтың орта шенінде аралды хетт тіліне жақын тілде, яғни үндіевропалық тілдер семьясына жататын тілде сөйлеген Кіші Азиядан көшіп келушілер қоныстанды деп жорамалдайды. Крит тұрғындары аралдың құнарлы алқаптарын өңдеп, мол өнім алды, бау мен жүзім өсірді. Балық аулап, мал бақты, жолдар тартып, көпірлер мен құбырлар салды, қалалар мен әміршілер сарайларын тұрғызды. Шебер де ер жүрек теңізші криттіктер құрлықтағы Грекиямен және аралдармен, Кіші Азия жағалауларымен, Кипрмен, Сирия патшалықтары және Сицилиямен, Вавилон және Мысырмен, хеттер мемлекетімен, Солтүстік Африкамен сауда және мәдени байланыс жасап тұрды.

Теңіз аралды соғыс пен шапқыншылықтан қорғады. Крит Жерорта теңізінің қызу сауда жолдарының тоғысқан торабында жатқандықтан, жағаға жақын аса ірі Кносс, Фест және Маллия қалаларының салынуы тегін емес.

Мекендердің айналасына дуал тұрғызылмағанына қарағанда б. э. бұрынғы XXII—XVIII ғасырларда бұл қалалар өзара достық қатынаста өмір сүрген дербес патшалықтардың астаналары болған тәрізді. Б. э. бұрынғы II мыңжылдықтың басында Крит қалаларында патшалар сарайлары салынды. Олар, сірә, екі-үш ғасырдай өмір сүріп, б. э. бұрынғы 1700 жыл шамасында қатты жер сілкіну кезінде бәрі бірден опат болса керек. Б. э. бұрынғы XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап, Критті мекендеген тайпалар бір әкімнің қол астына бірікті. Мемлекеттің орталығы Кносс қаласы болды. Бұл крит мәдениетінің шарықтап гүлденген шағы еді.

Б. э. бұрынғы 1600 жыл шамасында күйреген ескі сарайлардың орнына олардан да айбынды сарайлар салынды.

Крит сәулет өнерінің ең атақты ескерткіші ағылшын археологы Артур Эванс XX ғасыр басында аршып алған Кносс сарайы. Ол аласалау төбенің үстінде шамамен 120X120 м алаңды алып жатыр.

Ежелгі Мысырдың симметрияны бұлжытпай сақтайтын, адамның еңсесін басатын монументтік сәулетіне қарағанда, Кностағы сарайдың мұқият ойластырылған айқын жоспары жоқ. Ол айналадағы пейзажбен табиғи қабысып тұр, ал ішкі бөлмелерінің орналасуында еркіндік пен әсемдік сезіледі. Кносс сарайы алып сәулет комплексінің дәл ортасында аумақты жалпақ аула (60X28 м) жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған сол аулаға тақта тас төселген. Жанжағы әр заманда жапсарлас салынған хұжыралар: біразы — ауламен деңгейлес, біразы — төмен, бірсыпырасы — екі-үш қабат биік. Сарайдың бас қақпалары солтүстік пен оңтүстік жағында тұр. Ғимараттың батыс қанатының төменгі қабаттарында астық, май, шарап пен овощ салынатын қомақты қыш ыдыстар қоюға арналған кең қоймалар болған.

Патшаның қазынасы мен қару-жарағы сонда сақталған. Шығыс қанаттың бір бөлігіне сарай- да жұмыс істеген қолөнершілер мен суретшілердің шеберханалары орналасқан. Кносс сарайының екі қапталындағы бірімен-бірі жапсарлас жүздеген хұжыралар, тұрғын бөлмелер мен салтанат залдары, ғибадатхана мен патша апартаменттері, діни рәсімдерге арналған бөлмелер мен бассейндер, табыну салтына негізделген театр ойындарын өткізетін алаңдар мен орталық аулаға қарай ашылған кең верандалар болып тізілісіп кете береді. Басқыштардың ыңғайлы сатылары бір қабаттан екінші қабатқа көтерсе, бүкіл ғимаратты төменнен жоғары қарай жарып өтетін басқыш шабақтары ауа жіберіп, жарық түсіретін, сәулелі құбырлар міндетін атқаратын өзінше бір ішкі аула іспетті. Бұл сарай тұрғындарын күннің шыжғырған ыстығынан қорғап, бөлмелерді салқындатып тұратын. Күрделі канализация жүйесі асқан шеберлікпен шешілген.

Крит шеберлері сәулет өнеріне колонналарды пайдаланды. Кносс сарайының көптеген залдарында арқалықты тасқа тірелген ағаш колонналар сүйеп тұрған. Олардың түрі де өзгеше: колонна діңі төменнен жоғары өрлеген сайын жуандай береді. Мұндай бағаналар сатылап көтерілетін колоннаданы құрайтын басқыштарға да тірек болды. Ғимараттың шығыс бөлігінде баспалдақ бойлап, жарық түсіретін құбыр мен оған таяу үлкен колонналы зал жақсы сақталған. Тауып алынған күйік колонналар кейін тастан қайта қалпына келтірілді.

Крит сарайлары мен бай үйлердің көркем жиһаздары қабырғаларды сәніне келтіре, айшықты да шырайлы безендірген суретшілердің нәзік эстетикалық талғамын танытады. Б. э. бұрынғы 1600 жыл шамасында Крит шеберлері фреска — дымқыл сылақты өрнектеу тәсілін үйреніп, оны жетік игеріп алған. Жұмысты бастар алдында олар жұмсақ сылақтың бетіне болашақ суреттің бедерін сызып алатын. Суретшілердің қолданған бояулары да сан алуан: қара, ақ, қызыл, сары, көк пен жасыл. Крит кескіндемешілерінің шығармаларындағы көрегендік пен ұшқыр қиял таңғажайып.

Хас шебердің творчестволық фантазиясы маймылдер мен еліктер, құстар мен мысықтар мекендейтін гүл атқан бұталар мен жартастардың сан құбылған ғаламат сиқырлы, сұлу дүниесін бейнелейді. Сүп-сүйкімді ақ лаланы, жыланқияқты, шиырылып жатқан шырмауықты, папирустың сабағын, әсем құрманы, су асты көркін бейнелейтін суреттерден табиғат сұлулығын терең түсінетіндік аңғарылады. Кносс сарайы апатқа ұшырап, өртенген кезде фрескалар бүлініп, бояуының өңі қашып, солғын тартып қалған еді. Құйттай жұрнақтардан азын-аулақ бейнелер ғана көп қиындықтармен қалпына келтірілді.

Фрескалы залдар бірыңғай панельмен көмкеріліп, жоғары жағына сурет салынған, залдар төбесі, қайсыбірі тіпті еденіне дейін өрнектермен әшекейленген. Әсіресе, «тақ залы» деп аталатын сарайдың батыс қанатындағы екінші қабаттағы табынуға арналған бөлмелердің бірі мейлінше әсем безендірілген.

Қабырғаларды бойлай гипс орындықтар қаз-қатар тізіліп, сол жақта, төрде арқалығы биік тақ тұратын. Қабырғаның ирек ақ сызықтармен айшықталған қызыл фонындағы папирустар сабағының арасына суретші фантастикалық грифондардың — бүркіт басты арыстандардың кескінін салған. Сурет діни рәсімдер өтетін залға ерекше сән беретін.

Сарайдың салтанат бөлмелерінің қабырғалары монументтік картиналармен көркемделген. Ұзын дәліздің оңтүстік-батыс жағындағы кіре берісте сый әкеле жатқан жігіттер мен қыздардың ұланғайыр шеруін бейнелейтін көрініс табылды. Табиғи қалпында салынған бес жүзден астам адамның суреті қабырғаларда екі қатар орналасқан. Шамасы, крит патшалығына қарайтын аймақтар мен аралдардан келген салық төлеушілерді бейнелеген болса керек. Өкінішке орай, осы қалың шеруден азын-аулақ қана жұрнақ қалған.

Басқа фрескалар бізді сарай тұрғындарының тіршілігімен, дуылдаған думанды сәттерімен таныстырады, Бұл сан алуан сюжеттер: діни мерекелер, театр ойын-сауығы, бақтардағы жігіттер мен қыздардың биі, балалар ойыны. Омырауы ашық, төгілген кең көйлек киген сарай ханымдары төңіректі айнала қоршап отыр, сәндеп қойған шаштарында тәті, мойындары мен қолдарында әшіекейлі асыл бұйымдар жарқырайды. Көріністердің бірінде далада той өткізіп жатқан адамдар бейнеленген. Қысқа жеңді, алабажақ ұзын көйлек киген ханымдар бөстек жабылған орындықтарға жайғаскан. Қолдарында күміс зерен мен алтын тостаған.

Археологтар «Париж аруы» деп атаған келіншектің кескіні жақсы сақталған. Үстінде үлбіреген жұқа матадан тігілген омырауы ашық көйлек. Крит келіншектерінің байырғы сәнімен қоқырайтып қойған қолаң шашы, басы бір қырынан көрсетілген, бет әлпетінің сүлдері сүйірлеу тартылып, көз жанары қарсы алдынан тура түсірілген. Фресканың көзге жұмсақ қара, қызғылт, жасьш, қызыл реңі бейнеге өзгеше өң беріп, жарасып-ақ тұр. Бет әлпетті бейнелеудегі шарттылық мәнері Ежелгі Мысыр өнерін еске түсіреді.

Әйтсе де жаңа патшалық дәуіріндегі мысыр бейіттеріндегі өзімен замандас суреттерден Крит фрескаларының бір айырмашылығы — кескін, қимыл қайталанып отыратын дәстүрлі канондық ережелерді білмейтіндігі. Мұнда криттік суретшінің байқампаздығын, өз әсерін қапысыз жеткізер қабілетін танытатын қимыл еркіндігі мен табиғилығы көз тартады.

Крит кескіндемесінің таңдаулы туындыларының бірі — ежелгі Крит жігіттері мен қыздарының сүйікті сауығы — бұқамен ойынды бейнелейтін Кносс сарайындағы фреска. Көгілдір және сары фонда қайталанатын көріністер сарайдың шығыс қанатындағы бөлмені сәнге бөлеп тұр. Суретші қыздардың сымбатты сұңғақ мүсінін батыл да шебер сомдаған. Қыздардың бірі долданған бұқаны мүйізінен ұстай алған сәтте жігіт бұқаның үстінен секіріп барады. Шамасы, діни салтқа байланысты мұндай қауіпті ойын сайыпкерлерден ептілік пен жүректілікті талап ететін болса керек. Таудай бұқаның қасында адамдар құйттай боп көрінеді. Сурет әсемдігі мен рең байлығы суретші шеберлігінің куәсы.

Крит кескіндемесінің гүлденген шағы б. э. бұрынғы XVI ғасыр, әрине, бұдан кейінгі кезеңдерде де талантты шығармалар дүниеге келген. Агиа-Триадада б. э. бұрынғы XV ғасырдың екінші жартысында фреска тәсілімен айшықталған тас табыт (астодан) осындай. Оның бір қапталында — өлген кісіге қара салуға шыққан қалың елдің азалы шеруі. Оң жақта мазардың әсем өрнектелген есігі мен құрбандық шалу салты кезінде көзге көрінбей қатысатын марқұмның сұлық мүрдесі жатыр. Оның алды және бір қапталы ағаштар мен сатылы михраб. Аң терісін жамылған үш жігіт михрабқа қарай қайық пен қос бұзауды көтеріп келе жатыр.

Қызыл қоңыр түске боялған денелері ашық жасыл фонда айқын көрінеді. Бұларға қарама-қарсы жаққа үш әйел беттеген: бірі лира тартса, бірі иін-ағашпен қос құмыра көтеріп, ал тері жамылған үшіншісі үстіне құс қонақтаған рәсімдік айбалталар ортасындағы ыдысқа шарап құйып жатыр. Бүкіл көрініс мәнерленген гүл өрнектерімен көмкерілген. Көгілдір, қызғылт, күрең, ақ, сары және бозғылт жасыл реңдердің қабысуынан құрылған біртұтас жарқын да жайдары түр-түстер бояуымен қанығып мүсіндер әсем бір өрнек туғызған. Фрескалық кескіндеме Крит бейнелеу өнерінде жетекші роль атқарады. Аралдан монументтік мүсін ескерткіштер мүлдем табылған жоқ.

Храм салмаған криттіктер тәңірлеріне үңгірлерде, қасиетті тоғайларда, шың басында табынды. Табиғат күштерін тікелей құдірет тұтқан крит дінінде ұзақ сақталған қауымдық-рулық құрылыс дәстүрлері айқын сезіледі. Мұнда Ежелгі Мысыр, Шумер мен Вавилондағыдай шонжар абыздар кастасының болмауы да әдеттен тыс сияқты. Шамасы, бұл — Криттегі таптық қоғам өзімен замандас Ежелгі Шығыстың құл иеленуші деспотиясынан да едәуір ертерек даму сатысын бастан кешіп жатқан тұсы болуы ықтимал.

Крит патшаларының қолында әлі де мысыр перғауындары мен вавилон әміршілерінің құдіретіндей қуат жоқ еді. Сірә, Критте құдайлар мен билеушілердің алып мүсіндері мен еңселі діни ғимараттардың салынбау себебі осы болуға тиіс. Арал тұрғындары ұлы тәңірі табиғаттың шағын көріністерін бейнелеуді ғана місе тұтқан.

Бәдіз (тас қашау өнері) жетілген шеберлікті танытады. Шеберлер сарайларды сәнге бөлейтін тас құмыралар қашап, жүзік пен мөрлерге керемет нәзік бедерлер салған. Олардың арасында аңдар мен құстардың, балықтар мен теңіз жануарларының бейнелері, бұқамен ойнау көріністері мен адамның бет әлпеті кездеседі. Жерорта теңізі елдерінде крит шеберлерінің қоладан, алтын мен күмістен жасаған көркем бұйымдары, сондай-ақ өрнекті керамика ғаламаттары зор даңққа бөленеді. Олар Мысырда, Шығыс елдері мен Пелопоннестегі грек қалаларында жоғары бағаланды. Мәселен, Пилос сарайынан табылған кыш тақташаларда «криттік шебер жасаған» заттар ерекше аталған.

Б. э. бұрынғы III мыңжылдықтың аяғында көзе шарығы шығысымен криттіктер қыш құмыралар жасай бастады. Осы тұста олар ыдыстардың бүйіріне су өткізбейтін, металл сияқты жарқырап тұратын қоңыр күрең немесе қара түсті ерекше сыр ойлап тапты. Б. э. бұрынғы II мыңжылдықтың бас кезінде Криттің көзе шеберханаларынан қара фонға шаңқан бояулармен өрнек салынған алуан түрлі жүздеген құмыралар шықты. Археологтар осы құмыраларды алғаш тапқан үңгірдің атымен олар «Камарес құмыралары» деп атады. Бұларға әр беретін шиыршық атқан шытырман өрнектер, ұлудың, балық пен бақаның мәнерлеп салынған бейнелері, келістіре өрілген жапырақтар, құртқашаш, анемон гүлдері.

Бұл керамиканың керемет үлгісі — Фестен табылған биік құмыра сауыт ( б. э. бұрынғы 1800 жылы шамасы). Оның белін қара көк фонда ақ және сары алтын сырмен тартылған үш қатар айшықты әлеміш айналдыра орап тұр. Жатық бедер құмыра әшекейінің сәндік талаптарына сай келеді. Б. э. бұрынғы XVI ғасырда ыдыстар қабырғасын өрнектеу тәсілінде

өзгерістер жасалды, бұйымдардың ашық түсті бетіне қоңыр сырмен салынған бейнелер пайда болды. Фрескалық кескіндеменің әсерімен суретшілер құмыраларға қайран қаларлық әсем де нәзік гүлдерді, самал желмен жайқалған шөптерді көшірді. Біз теңіз тұңғиығында тіршілік ететін жәндіктердің: медузалардың, теңіз жұлдыздарының, балдыр, Mapжандардың, дельфиндер мен спрутардың (сегіз аяқты ұлудың) шынайы сипатталған жанды бейнелерін көреміз. Мәселен, Палекастродан (Криттің шығыс жағалауы) табылған құмырада шебер сегіз аяқты ұлудың ирелеңдеген қармалауыштары ыдысты орап алып, оның шырайлы дөңгелек пішінін көлегейлеп тұрған сияқты әсер қалдыратындай етіп бейнелеген.

Б. э. бұрынғы XVI ғасырдың аяғында тұтқиыл апат күллі Крит мәдениетіне сұрапыл соққы болып тиді. Кейбір ғалымдардың шамалауынша, б. э. бұрынғы 1520 жыл шамасында Фера (Санторин) аралында жойқын жанар тау атқылаған. Ғаламат нөпір толқын Криттің гүлденген жағалауын жайпап құлазытқан үстіне жер сілкініп, ойраны шыққан мекендерді алапат апат күл-талқан еткен.

Кностан басқа қалалардың бәрінен ел безіп кеткен. Шамасы, грек-ахейліктер осы оқиғаны пайдаланса керек. Олар Кносты басып алып, аралды бағындырды. Солар билеген бұдан соңғы жүз жыл бойында да Крит қуатты мемлекет болып қала берді. Криттің теңіздегі қуаты ғаламат артқан кезеңі, грек аңыздарына қарағанда, оның билеушісі Миностың теңіз қарақшыларымен күресте жеңіске жетіп, бүкіл Эгей теңізінің әміршісі болған тұсы — б. э. бұрынғы дәл осы XV ғасыр еді.

Сол заман ғасырлар бойы грек халқының санасында сақталған. Б. э. бұрынғы XV ғасырдың аяқ кезінде өрттен опат болған Кносс сарайының, оның қыруар залдары мен қылөттерінің үйінділерін кейін аралды аралаған гректер шығар жері жоқ шырғалаң ғимарат деп ұқты. Мұның өзі атағы аңызға айналған сәулетші Дедал айбарлы Миносқа арнап салған Шырғалаң (Лабиринт) туралы мифті туғызды. Бұқамен ойынды бейнелейтін көптеген көріністер Шырғалаң шыңырауында тіршілік ететін жартылай бұқа, жартылай адам кескініндегі Минотавр туралы аңыздың тууына себеп болды. Ол Афиныдан Критае тоғыз жыл сайын салық төлемі ретінде жөнелтіліп тұратын құрбандыққа шалынуға тиісті жігіттер мен қыздарды жалмап жұтады-мыс. Афины патшасының баласы Тесей батыр қақпаға шиелеп байланған бір шумақ жіпті шешіп, Шырғалаңға түсіп, Минотаврды өлтіріп, сарайдан аман шығыпты-мыс. Бұл миф гректердің Крит әміршілерімен шайқасын иқындық асқақ үнмен жырлайды.

Б. э. бұрынғы XV ғасырда аралға келген ахейліктер крит мәдениетін қабылдап, оны өз мәдениетімен тоғыстыра қорытты. Олар криттіктердің хат тану жүйесін өз тіліне бейімдеп, фрескалық кескіндемесі мен құмыра өрнектерін пайдаланды. Б. э. бұрынғы XIV ғасырда крит цивилизациясы өшкен кезде құрлықтағы Грекияның — Микены, Тиринф пен Пилостың ахейлік қорғандары эгей мәдениетінің орталығына айналды.

Пелопоннес түбегіндегі ертедегі құл иеленуші мемлекеттер б. э. бұрынғы II мыңжылдықтың алғашқы ғасырларының өзінде-ақ қалыптаса бастады. Б. э. бұрынғы XVII—XIV ғасырларда, Критпен тұрақты сауда және мәдени қатынастар орнатылған тұста, күтпеген жерден кенет гүлдену кезеңі туды. Мұның өзі Балқан түбегінің оңтүстігінде эгей цивилизациясын таратуға жақсы жағдай жасады. Ахейлік гректер жасаған мәдениет көбінесе криттік мәдениетке мейлінше жақын еді, бірақ, Сонымен қатар, оның өзіне тән қайталанбас белгілері де болған.

Олар монументтік сәулет ескерткіштерінде ерекше айқын көрінді. Крит қалаларына бекіністің қажеті жоқ еді, оларға теңіздің өзі пана болды. Ал, ахейліктер өздерінің тұрақты мекендері мен сарайларын биік шоқылардың басына салып, оларды шыр айналдыра қоршаған қуатты дуалдармен жаудан қорғанды. Кейін гректер мұндай мекендерге «акрополь», яғни «үстіңгі қала» деген ат қойды.

Микены мен Тиринф маңының алып қорғандары біздің заманымызға дейін сақталды. Бұлар б. э. бұрынғы XIV—XIII ғасырларда салынған. Құлама жартасты шоқылардың ұшар басына орнатылған. Асқақтаған Микены акрополі айналадағы алқапқа тұлғалана төніп тұр. Оның ұзындығы 900 метрлік, дуалының қалыңдығы. 6 метрден 10 метрге жетеді. Тиринф дуалы да орасан зор. Қалыңдығы 17,5 м, дуалдың ішінде өтпелі жолдар (галерея) мен азық-түлік, қару-жарақ сақталатын қоймалар жасалған.

Микены мен Тиринфтің дуалдары аса қомақты, салмағы бес-алты тонналық, бірінің үстіне бірін орналастыра дөкір қашалған шомбал ақыр тастан қаланған. Олардың арасындағы саңылаулар балшықпен, қиыршақ тастармен толтырылған. Гректер осы ғимараттарды ежелден мақтан етеді. Гомер Тиринфті «дуалды берік қорған» деп атаса, жазушы Павсаний (б. э. II ғасыр) Тиринф дуалын мысыр пирамидаларына теңеді. Гректер бұл дуалды аңыздағы жалғыз көзді жалмауыз дәулер (циклоптар) тұрғызған деп есептеген. Ғалымдар тасты осылай қалауды «циклоптық тәсіл» деп атады.

Дуал мен мұнараның қорғанысқа аса маңызды жерлері тұрпаты бірдей дерлік тас блоктардан қаланған: Микены қорғанына кіретін орталық дарбазасы ірі төрт қорым тастан құрастырылған. Қақпаға акропольді қорғаушылардың жауға өкпе тұстан оқ атуына арналған, алды сәл шығыңқы тосқауылдар қалқалаған тар өткелден кіреді. Маңдайшаның үстіне бедерлі бейнелі үш бұрышты ақ тас тақта қойылған. Тақтаның ортасында Микены билеушілерінің киелі нышаны — колоннаның екі жағында бір пішінде асылып, қатып қалған қос арыстан. Арыстанды қақпа — эгей өнеріндегі монументтік мүсіннің жеке-дара үлгісі, Микены мемлекетінің мызғымас құдіретін білдіретін белгі.

Қақпадан патша сарайы тұрған шоқының шыңына қарай жол көтеріледі. Криттердің әдемілік жоспарымен салыстырғанда Микены сарайы жоспарының сәулеткерлік ой-өрісінің қарапайымдылығы мен қалтқысыз жүйелілігі ерекше көзге түседі. Орталықта той-думандар мен жиындар өткізуге арналған салтанат бөлмесі — мегарон орналасқан. Бұл шаршы жалпақ зал (12X13 м), ортасында ошақ, оның айналасында түтін шығатын тесігі (мұржасы) бар шатырды төрт колонна көтеріп түрған. Залға әдетте қонақтар түнейтін бөлме жапсарласып, оның қарсысында сырт жақта қос колонналы портик болған.

Мегаронды айнала дәліздер, қоймалар, жуынатын және тұрғын бөлмелер орналасқан. Сарай маңында ақ-сүйектер үйлері жайғасып, қорған сыртындағы шоқының етегінде қарашылар, көпестер мен қолөнершілер тұратын төменгі қала жататын. Криттіктердің қүрылыстары сияқты, микенылық ғимараттар да әлемнің төрт тарапына бағытталған, мегаронның портигі қашан да оңтүстікке қараған. Бай сарайлар Тиринфтен де, Пилостан да табылды. Олардың бәрінің тіршілік тынысы мегарон төңірегінде өтетін, ал мегарон жоспары кейін қадым заман храмы композициясының негізіне айналды. Мегаронды Элладаның қоғамдық ғимараттарының болашақ бейнесі деуге болады.

Бітімі өзгеше сәулет өнерін қоспағанда, Микены өнері жалпы эгей мәдениеті арнасында дамыды. Сарайлар қабырғаларындағы өрнектер криттік нұсқаларды еске түсіргенімен, бұлардан басқаша бір стиль байқалады. Жаңалық бәрінен бұрын сюжеттерден көрінеді: микенылық суретшілер аң аулау көріністері мен соғыс шайқастарын бейнелеуді ұнатқан. Фрескалар қыруар олжа мен құл үшін көрші тайпалар мен халықтарға үсті-үстіне шабуыл жасап, ел тонаған ахейлік соғысқұмар шонжарлар тіршілігіне тән белгілерді сипаттайды.

Көркемдік тұрғыдан алғанда бұл өрнектер криттіктер өнерінен кемшіндеу, бұлардың айырмашылығы — пішіндерді тәптіштей бажайлап, суреттің тым бадырайып, сіресіп тұратын мәнерінде. Ахейлік көзешілер жасаған сәнді құмыралар крит керамикасы кейіптерін қайталайды, бірақ олардың қабырға өрнектерінде өсімдіктер мен теңіз жануарлары ою-өрнектер ырғағына бағынатын шартты стильдік мәнерімен салынған өрнекке айналады. Ахейлік Грекия әміршілері, тіпті б. э. XVI ғасырында шеберлерге асыл қару-жарақ, зергерлік бұйымдар мен бай жиһаздар жасатып, ал Кносс қираған соң көптеген криттіктер Пелопоннеске көшіп, сонда жұмыс істей берді деген пікірлер де бар.

Сәулет ескерткіштерінің ең әйгілілері — ахей патшаларының мазары. Б. э. бұрынғы XVII—XVI ғасырлардың аяғында қайтыс болған микенылық билептөстеушілерге жартастан тік бұрышты терең қабір қазылатын. Оларды «оқпанды» оба дейді. 1876 жылы немістің ұлы археологы Генрих Шлиман Микены акрополінің ішінен осындай сағананың тігімен қойылған екі қатар тас тақталармен шегенделген бірінші шеңберін тапқан еді, ал 1951 жылы қала дуалының сыртынан қабірдің екінші шеңбері табылды.

Б. э. бұрынғы XVI ғасырдың аяғында күмбезді мазарлар — толостар салына бастады. Микенының б. э. бұрынғы XV—XIV ғасырлардағы монументтік толостарының аумағы сарайлар мен қорған дуалдарынан қалыспайды. Осы мазарлардың ең әйгілісі шартты түрде «Атрей қазынасы» атанған.

Гректер осы ғимарат — атағы аңызға айналған патшалар Пелопс, Атрей мен оның баласы Агамемнонның сарқылмас қазынасының қоймасы дегенге сенген. Қабір тауды үңгіп қазылған, ашық қыл-өті — дромостың ұзындығы 36 м, ені 6 м. Биіктігі он метрлік дарбаза салмағы жүз тоннадай алып таспен бекітілген. Бір кезде оған жасыл тастан жасалған жартылай колонналар мен шиыршық өрнектермен әшекейленіп, қызыл порфирмен жалтыратылған беті әдемі әр беріп тұрған.

Мазар ішінде шеңбері 14,5 м дөңгелек хұжыра бар, оны биіктігі 13,2 м шаңырақ тәрізді тас күмбез жауып тұр. Шеген шеңбері жоғары өрлеген сайын қусырылып, тарыла береді. «Атрей қазынасы» римдік Пантеон (б. э. II ғ.) салынғанша ежелгі заманның ең үлкен күмбезді ғимараты болып келді. Сонымен қатар бұл мазар ахейлік тас қашаушылардың асқан шеберлігін, олардың күрделі сәулеттік міндеттерді шеше алғанын айқын танытады. Микеныдағы тоғыз күмбезді бейіттің бәрі де Грекияның басқа жерлеріндегі осындай сағаналардың көбісі сияқты жұрдай тоналған.

Алайда, Гомер айтқандай, «алтыны ақтарылған» Микенының нағыз қазынасын археологтар б. э. бұрынғы XVI ғасырдағы жан баспаған «оқпанды» обалардан тапты.

Бұл обалардың сән-сәулеті өзгеше, жиһаздары көл-көсір. Өліктер беті алтын пердемен (маскамен) жабылған. Мұндай салт Ежелгі Мысырда да болған, Перғауындар қабірінде портреттік белгісі бар алтын бет перде мумияның басына қойылатын.

Ішінде ерекше көзге түсетін кәдімгі «Агамемнонның бет пердесі» бар Микены бет перделері негізінен қаныпезер қатал патшаларға тән типтік белгілерді сітаттайды. Өліктердің киімдеріне алтын бастырмалар мен бетіне өрнек ойылған қақ алтыннан жасалған жүздеген дөңгелек салпыншақ тағылған.

Әкімдер о дүниеге асыл бұйымдарын: піл сүйегінен балдақ салған сәнді қару-жарағын, алтын зерендері мен таудың сопи тасынан (хрустальдан) жасалған шараларын, тамаша жүзіктері мен оюлы мөрлерін ала кеткен. Әйелдер басында алтын тәтілер жайнап, қолдарында білезіктер мен жүзіктер жарқырап тұрады. Қабірден табылған — арыстан басы кейпінде бейнеленген алтын құмыраны, кептерлер бейнесі салынған ғажайып алтын зеренді, күміс басты, алтын мүйізді бұқа түріндегі өрнекті ыдыс пен алтынмен аптап, күміспен күптеп, қара кіреуке жалатылған қола қанжарды сомдаған асқан шеберлік қайран қалдырады.

Соның ішіндегі ең таңдаулысы — арыстан аулау бейнеленген қанжар. Қола қанжар жүзінің екі жағынан мінсіз жапсырылған қақ мыстың бетіне шағын пішіндер шабылған. Бір көріністе арыстанның қарақұйрықтарға шабуылы бейнеленген: киіктің төртеуі қашып құтылса, бесіншісі жыртқыштың тырнағына ілігіпті. Бір жақта қолында қалқаны, ұзын найзасы мен cадағы бар бес аңшы арыстанмен айқасып жатыр, азулы аңның қалған екеуі сескене қашып барады.

Жыртқыштың аңшыларға арқырай ақырып, тап берген кескінін шебер зор байқампаздықпен қапысыз сипаттаған. Материалдардың келісті үйлесімі керемет жарасып тұр: арыстандардың айқын алтын пішіні мен аңшылардың күміс қалқандары қоланың қоңырқай фонында жарқырай көрінеді. Асылы, қанжарларды крит шеберлеріне микенылық билеушілер арнайы жасатса керек.

Грек аңыздарында Крит әрқашан торевтиканың — металдың бетін көркемдеу өнерінің отаны аталуы тегін емес.

Қазіргі Вафио (Пелопоннес) мекенінің маңындағы күмбезді мазардан табылған екі зеренді де талантты крит зергері жасаған. Олардың бүйірі бұқаларды ұстауға арналіан бедерлі бейнемен әшекейленген.

Шебер зерендерді жасағанда қатты материалдан үлгі пішіп алып, оның бетіне қақталған алтын жапcырады да, балғамен ептеп шеки отырып, қажетті түрге келтіреді. Ыдыс түгел соғылып біткен соң оның бетіне кескірмен бедерлі орнек шабады. Зерендердің бірінде қүйрығын шаншып алып өкіріп келе жатқан бұқа керемет бейнеленген. Аңшы жануардың артқы аяғына байланған арқанды тартып тұр, одан әрі біз бұқа мен сиырды, ағаштың күлтеленген ұшар басын, тағы бір бұқаны көреміз. Екінші бір зеренде асау бұқаны торға түсіру көрінісі бар.

Орындалу шеберлігінің нәзіктігі жағынан бұл алтын зерендер эгей өнерінің шынайы үздік нұсқаларының қатарына жатады. Грекияның оңтүстігіндегі ахей мемлекеттерінің гүлденген заманы — б. э. бұрынғы XV—XIII ғасырлар. Олардың ішіндегі ең ықпалы күштісі Микены еді. Б. э. бұрынғы XIV ғасырда ахей серіктігі Эгей теңізі аралдарынан бастап Родос пен Кипрде, сондай-ақ Кіші Азия жағалауында пайда болды. Б. э. бұрынғы XIII ғасырдың екінші жарымында ахейліктердің біріккен күші Кіші Азиядағы хеттер державасына ойсырата соққы берді деген пікірлер бар.

Сол тұста, б. э. бұрынғы 1240 жыл шамасында, олар теңіз жолдарындағы сауда саласында бұрын өздерімен тайталасып келген Троя патшалығына қарсы шабуылға шықты. Аңызда айтылатындай, микенылық патша Агамемнон басқарған осы жорық оқиғалары мен ахейліктердің Троя түбінен оралуы Гомердің мәңгі жасайтын «Илиада» мен «Одиссея» дастандары сюжетіне арналған.

Троя соғысынан жүз жыл кейін, б. э. бұрынғы XII ғасырдың орта шенінде, Балқан түбегінің солтүстік аймақтарынан Грекияға дорлардың толқыны лап қойды. Бұл қауымдық-рулық құрылыс сатысында тұрған, ахейліктерге туыс тайпалар еді. Көшіп келгендердің мәдени дәрежесі ахейліктерден көш төмен болғанымен, олар темір өңдеу өнерін білетін, темірден жасалған қару-жарақты пайдаланатын. Олар бай ахей қалаларын тонап алып, өртеп жіберді. Олардың алғашқы шабуылына төтеп берген тек Микены акрополі болды, бірақ б. э. бұрынғы XII ғасырдың аяғында ол да құлады.

Эгей цивилизациясы тарихы Пелопоннестің ертедегі құл иеленуші мемлекеттерінің опат болуымен аяқталды, алайда оның бай мұрасы бір-жола құрып, ұмыт болған жоқ. Бұдан соңғы ғасырларда эллиндер өздерінен бұрынғылардың тамаша жетістіктерін есте сақтады. Олар крит-микены заманының діни-мифологиялық ұғымдарын қабылдады. Ахейліктердің мәдени дәстүрлері, әсіресе, керамика мен ұсақ пластикадағы дәстүрлері дор шеберлеріне тікелей ықпал жасады.

Бірақ, жалпы алғанда, дор тайпасы келген соң материалдық мәдениет, ең алдымен, құрылыс өнері мен көркемдік кәсіп бірнеше ғасыр бойы құлдырап кетті. Тастан қаланған зор қорған-сарайлар құрыды. Мысырмен және Алдыңғы Азия елдерімен сауда байланыстары толық дерлік үзілді. Б. э. бұрынғы II және I мыңжылдықтар айырығында тіпті жазусызу да ұмытылды. Эллин тайпалары өздерінің меншікті грек мәдениетін жасағанша ғасырлар өтті.^[1]

Тағы қараңыз

Дереккөздер

↑ Өнердің ықшам тарихы—Антик өнері — Алматы, «Өнер» баспасы, 1988.—360 бет ISBN 5-89840-030-3

[1] Өнердің ықшам тарихы—Антик өнері — Алматы, «Өнер» баспасы, 1988.—360 бет ISBN 5-89840-030-3

[1]