Қаба би

Қаба Абайділдаұлының өмірбаяны

Қаба Абайділдаұлы 1804 жылы қазіргі Алматы облысы Нарынқол ауданы Сарыбастау ауылының Түзкөл-Қолтық жеген жерінде дүниеге келген. Сексенге қараған жасында 1884 жылы қайтыс болған. Бейіті сол ауданның Лайлы деген жерінде. Қазақ шежіресінде Қаба бидің тегі арғы бабалары Бәйдібек би одан Албан, оның ішінде Әлмерек би, одан Құрман, одан Қара батыр Сөгетіде мазары бар, басына Қара батыр деп жазылған. Оны Сіргелілер иемденіп жүр, одан Малыбай би, одан Еренші, одан Абайділда, одан Қаба би таралады. Ол би ғана емес, қырғыз-қазақ, қытай-қазақ арасындағы жер, шекара дауын шешкен қоғам қайраткері әрі ақын, жырау болған адам. Мұқағали Мақатаев өзінің "Райымбек! Райымбек!" поэмасындағы Қабай жырауға осы қанжар тілді Қаба бидің прототипін алған. Қарасаз бен Төзкөлдің арасында ауыл жоқ, қатар жатыр.

Қаба Абайділдаұлы туралы аңыздар

Қаба Абайділдаұлы туралы аңыз

Қаба бидің билік, шешендік, алғырлық, тапқырлық атағы 17 жасынан бастап елге танылады. Оның ең алғашқы әділ төрелігін ел былайша аңыздайды: Найман елінің бір жігіті жазықты боп, қашып келіп, Албан ауылының Медетбай деген байына жалданып паналап жүреді. Ол сол елдің Мұса деген беделді кісісінің күні боп есігінде жүрген жетім қызға ғашық болып, екеуі қашпақ болғанда қолға түсіп қалады. Екі бай айтысып, дауласып, биге жүгінеді. Сонда бір би:

- Сүйегімізге таңба түсірді жігіт пен қызды ат құйрығына байлап өлтірейік, - десе керек. Екінші би:

- Өлтіріп, обалына қалмайык, екеуін де елден аластап қуайық, - депті.

Үшінші би:

- Жігіт кінәлі. Оны жалдап алған Медетбай бай айыбын төлесін, - депті. Сөйтіп үш би үш жаққа тартып, бір шешімге келе алмапты. Осы кезде төрде отырған қарт Малыбай би өзі ертіп жүрген 17 жасар шөбересі Қабага қарап:

- Кәне, балам, сен сөйлеші? - депті. Сонда Қаба бала:

- Ау, бабаларым, даналарым,

Сөйлегісі кеп отыр балаларың.

Өзімше дау шешімін сараладым,

Жас жігіттің сұлу қыз арманы болады.

Кедейліктің кертартпа қармағы болады,

Пана сұраған Албанға салмағы болады,

Қанын жүктесең, Найманның жанжалы болады.

Оданда: Медетбай сіңірген төрт биесін,

Мұсабай бересі, он қойын берсе,

Дау осымен бітеді.

Екі жарты бір бүтін,

Қалғанын Құдайдан күтеді, -

деп термелей жөнепті. Бала осылай дегенде Мұса мен Медетбайдың мойнына су құйылғандай, жерге қарап отырып қапты. Сөйтсе, мұның мәнісі былай екен: Жігітті жалдаған Медетбай 10 тоқты беремін деген сөзінен танып жігітке дым бермепті. Ал, Мұса болса, қыздың әкесінің төрт жылқысын зорлық қылып бермей кеткен жайы бар екен. Осы бір зорлық-зомбылықты ел біледі екен де, екі байға ешқайсысы барып айта алмай жүреді екен. Қаба бала сол шындықты бетің бар, жүзің бар демей екі байдың бетіне баса айтыпты. Көпшілік баланың бұл билігін қолдап, Медетбайға 10 қой, Мұсаға 4 жылқы төлетіп, екі жасқа ерік беріпті. Сонда Албан елінің атақты аға биі қоңыбөрік Құмай би Қаба баланың маңдайынан сүйіпті де:

- Бәрекелді балам, тілің қара тасты қақ жарған қанжардай өткір екен. Сені бүгіннен бастап "Қанжар тілді Қаба би" деп атайық. Мен қартайдым, сен жассың, ендігі билікті саған бердім. Мынау елді өзің биле, алдыңан елің кетпесін, дұшпанның тілі өтпесін! Әумин! - деп, батасын беріпті.

Сонымен Қаба бала атқа қонады. Ел тізгінін қолына алады. Енді он алдын кеп жүгінушілер көбейеді. Жігерлі жас би өзінін әділ де, тапқыр билігімен ел тағдырын шешіп беріп, халық құрметіне белене бастайды. Ол жасы отызға келмей-ақ шешен сөзімен, көсем білгірлігімен сол өңірдің бәрін белгілі би боп алады.

Қабада ақындық, жыраулық қасиет те бар екен. Өзі қара қылды қақ жар сөйлейтін әділ биге ақындық өнер қосылған соң, оның шешендігі де, шеберлігі де арта береді. Шешіле, көсіле термелей сөйлеген Қабаның бетіне ешкі пара-пар келе алмаған. Ол бар жерде, айыптылар, дұшпандары ыға жүрген. Дегенмен кісі дұшпансыз бола ма? Бір жиын отырыста оған жауы жүрген бір шонжар бай оны сөзден сүріндірмек болып төтеннен "дүниеде не жау? " деген сұрақ қояды. Сонда Қаба би кідірместен былайша термелейді:

Барлы, барлы, барлы тау,

Басы аманның дені сау,

Ұйықтамаса қабақ - жау,

Ішпей жүрсең тамақ - жау,

Арық атқа қамшы - жау,

Жыртық үйге тамшы - жау,

Тебеген болса биең - жау,

Сүйкеншек болса түйең - жау,

Түйеңменен биеңді,

Алып кетсе жиен - жау,

Қасарысқан қатын - жау,

Қашаған болса атың - жау,

Ұл он беске келгенше,

Қолға ұстаған қобызың,

Ұл он бестен өткен соң,

Тіл алмаса доңызың.

Қызыңды күйеу алмаса,

Көк шығып өліп қалмаса,

Көрінгенмен ойнаса,

Бәрінен сол кызың - жау -,

дей бергенде, әлгі өз деміне өзі пісіп отырған байсымақ жер шұқып отырып қалыпты. Өйткені, оның бойжетіп отырған қызы үйінде жүріп әр жігітпен көңіл қосып, жүкті боп қалған екен. Соны Қаба би дәл тауып, тілге тие еткенде, оның аузына құм құйылыпты дейді ел. Қанжар тілді Қаба бидің даңқы бір ғана үйсін, Найман елі емес, көршілес қырғыз еліне де мәшһүр болған. Ертеде мал-жаны араласып көрші отырған қазақ, қырғыз ауылдары Сырт жайлауына таласыпты. Екі халықтың бас көтерер ер азаматтары атыспақ-шабыспақ бопты. Ауыл ақсақалдарының пәтуа сөздеріне көнбепті. Сонда бір кәриясы тұрып:

- Қырғыз, қазақ болып бәріміз жиылып бұл дауды тындыра алатын түріміз жоқ, қой болмас қанжар тілді Қаба биге ат жіберіп алдырайық. Бұл шиеленген даудың шешуін бір тапса сол табар деп, оған ат жібереді. Ел жұрт болып құрметтеп шақырған соң Қаба би келеді. Сол жолы ол Албан Суаннан сөзге алдырмайтын, шылауынан шалдырмайтын 40 кісіні ертіп, қырғыз еліне өзі бастап барыпты. Қырғыздар оларды тік тұрып күтіп алады. Сөз сайысына қазақтар Қаба биді, қырғыздар өздерінің майталман жүйрі Жантай биді шығарады. Не керек, сол жолы екі би ұзақ айтысады. Әуе Жантай би сөзді былай деп бастайды:

Қазақтың қанжар тілді, Қаба биі,

Албаннан асыл туған дана биі,

Айтысам десең сөз дайын,

Аңдысам десең жау дайын.

Қырғыз қазақ бір туысқан ел еді,

Сырт жайлауы қырғыздың ата жері еді.

Тілдің ұшымен шешілмеген

Найзаның ұшымен шешіледі.

Мен айтарымды айттым,

Бұған Қаба не дер еді? -

Егер пәтуага келмесең,

Жайлауды еркіңмен бермесең,

Аңдысатын жау боламыз,

Найзаның ұшымен,

Білектің күшімен,

Тартып аламыз...

Бұл коқан-пешке Қаба би саспапты, Жантайға былай деп жауап қайтарыпты:

Эй, Жантай би!

Жау іздеме досың кетеді.

Дау іздеме, косың кетеді.

Әсер би дауды белдестірумен шешер,

Жеті би елді елдестірумен шешер.

Жер - жұтқанға жұмсақ майлы талқаны да емес,

Қырғыздың айыр қалпағы да емес.

Құдай жалғыз, жер иесі сол болады.

Тоқымдай жерге таласқанша,

Тең бөліп жайлағаны жөн болады.

Қаба бидің бұл әділ де, даналық сөзі қырғыз, қазақтың ойынан шығып, төбесіне көтеріп әкетіпті. Сол кезде жасы біразға барып қалған Жантай би өзінің орынсыз сөйлегенін мойындап:

- Қазақта қанжар тілді Қаба би бар дегенді көп естуші едім. Менде бір елдің алмас семсері едім. Сен нағыз наркескен екенсің, сенің дегенін болсын, - деп Қаба биді қасындағы жігіттерімен күтіп, сыйлап жіберіпті дейді ел. Міне, содан былай қарай Сырт жайлауын қазақ, қырғыз ауылдары тендей бірге жайлап келеді.

Сол жолы елге қайтып келе жатып, Қаба би қатты науқастанып қалады. Қасындағы жігіттері сасқанынан біреуін елге шаптырады. Бұл хабарды есіткен ел адамдары абыржып, оның аман-есендігін тілейді. Мәнеке болыс бастап ауыл адамдары атқа қонып, Кеген асуында Қаба биді күтіп алады. Сонда Қаба бидін елге қадірменді болғаны сонша Мәнеке болыс кос қолын көкке жайып:

- Е, е, Алла тағала, құдіреті күшті Тәңірім, Қаба биді алғанша, мені ал. Мен өлсем екі балам жетім қалар, ел оларға жетімдік көрсетпес. Ал Қаба би өлсе бүкіл ел жетім қалады ғой, - деп беліндегі кісесін шешіп алып мойнына салып, зарлапты, дейді. Кім білсін, сол тілек қабыл болды ма, елге жеткен соң көп ұзамай Мәнеке болыс қайтыс болып, Қаба би айығып кетіпті дейді ел.

Қаба Абайділдаұлы туралы аңыз

Қаба Абайділдаұлы Ұлы жүз Үйсін ішінде Тезек төре өзін сұлтан, хан санап тұрған кезінде Албан, Суан, қырғыз арасындағы шиеленіскен дауларды шешетін төбе би болып тұрған. Сол кезде көрші қырғыз елінде бүлік шығып, қырғыздың Бұғы руы мен Сарыбағыш руының арасына үлкен қақтығыс болады. Ру аралық қақтығыста Бұғылар жеңіліп, қабырғалас жатқан қазақ елінен пана сұрап қашып келеді. Неше жүздеген адам Тезек төреге келіп өздерін ізіне түскен сарбағыштардан құтқаруын сұрайды.. Бірақ осы кезде сарбағыштар да Тезекке жүгініп дұшпандары Бұғыларды қайтаруын сұрайды. Тіпті, Тезек төреге сыйға тартатын 40 сәйгүлігін жетелей келеді. Аузымен құс тістеген 40 сәйгүлікті көрген Тезек төре Бұғыларды қайтарып бергісі келеді. Бірақ дала демократиясының ерекшелігі сонда, хан билерімен кеңеспей өз бетімен шешім қабылдай бермейтін. Оның үстіне Қазақтың қанжар тілді Қаба биі атанған Қаба бидің ел алдындағы беделі тым жоғары болғандықтан, "Қаба би қатуланса ел қолдайды, онда Ұлы жүз үйсін, Албан, Суан қозғалып кетуі мүмкін" деген ойға келіп, төбе бимен ақылдаспай әлгіндей әрекетке бара алмайды. Бірақ Тезек Бұғыларды Сарыбағыштарға беріп 40 сәйгүлікті алып қалғысы келетінін емеурінмен білдіреді. Сонда Қаба би: "Ей Тезек! ("Төрем" немесе "хан ием" де демейді) Күйкентайдан қашқан торғайға бұта пана болады. Сонда бізді ел деп, жұрт деп пана сұрап келген адамдарға бұта құрлы пана болуға жарамайтын ел ме едік. Жоқ! Бұғыны қанды кекке бермейміз, қырғыз қазақ бір туған, түйін осы" дейді. Сөйтіп қашып келген қырғыз ағайындарды Кетпен тауының етегіне апарып орналастырады. Ол ауыл осы күнге дейін "Қырғызсай" деп аталады. Қаба биді көріпкел әулие кісі еді деп те айтады. Ол жөнінде де аңыздар аз емес. Соның бірі мынандай: Қаба би қартайған шағында балаларына енші бөліп беріпті. Өзіне біткен 50 қой-ешкі, 6 сиыр, 3 жылқыны үш баласына бөліп беріп, отаулап бөлек шығарады. Сонда Қабаның кіші тоқалынан туған 15 жастағы Жанкүшік мұны азырқанған екен. Мұны байқаган би "Көктемде кел, Жанкүшік, саған бөлек берерім бар" деп шығарып салады. Жанкүшік көктем шыққанша тағатсыздана күтіп, тағы да мал берер деп үміт қылады. Сөйтсе Қаба би Жанкүшікке: "Сен мынаны ал, түбінде бәрі сенің қолыңа қарайтын болады. Диқаншылық жаса" деп ақыл айтады. Бірақ жыл бойы дәмесі басқада болып жүрген Жанкүшік ашуланып, соқаны жарып-жарып сындырып, тастап кетеді. Мұны көріп тұрған Қаба би ашуланбастан сөл күлімсірепті де: "Ой, ақымақ-ай, малың қырылып, маңдайың тасқа тиер. Сонда ат арытып алыстан соқа сатып аларсың. Бірақ түбінде сенің несібең диқаншылықта", - депті. Айтса айтқандай, кейін Жанкүшік Қытай ауып малы жерсінбей қырылып қалыпты. Содан, қайта оралып, Жанкүшіктің кіші інісі Құсайын қырғыз жаққа барып өгізге артып соқа әкеліпті. Сөйтіп, ол малдың қайыр бермейтінін түсініп, қатесін ұғынып, диқаншылықпен айналысады. Шынында Қаба би айтқандай бүкіл ел жұт болып, мал қырылып, аштық басталғанда Жанкүшіктің қолына қарайды. Осының бәрін алдын ала болжаған Қаба бидің әлгі сөзі әулиелік емес пе? Оның балалары Төрекелдіден тарайтын Күнесхан Қабаев, Талғар ауданында. Раздольное селосында, екінші баласы Тоқалдан - Тоқалов Серік сол Сарыбастау кешенінде, кіші баласы Құсайынның баласы Тұрсынбай Сарыжаз кешенінде, т.б. жерлерде тұрады. Қаба би жөніндегі бұл деректер Ұлттық ғылым академиясының М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында 813-папкада сақтаулы.