Қазақ жерін мекендеген ежелгі тайпалар

Жалайыр–Ұлы жүздегі тоғыз арыс елдің бірі. Қазан революциясына дейінгі қоныстары – Балқаш көлінен Жоңғар Алатауына дейін, Іле мен Қаратал өзенінің аралығы. Әкімшілік жағынан Қапал, Жаркент уездеріне қарады, Ақмешіт, Әулиеата, Шымкент, Ташкент уездерінде де болды. Бұл аралықтарды Ж. тайпасы ерте заманнан қоныстап, мал өсірумен, егіншілікпен шұғылданған. 1899 ж. санақ бойынша Ж. 17 мың түтін (отбасы) екен. Диқанбай батырдың айтуымен жазылған Ұлы жүз шежіресі бойынша, Үйсіннен Ақсақал, Жансақал. Соңғысынан Жалайыр, одан: Сырманақ, Шуманақ; Шуманақтан Андас, Мырза, Қарашапан, Орақты, Ақбұйым, Қалпе, Сыпатай; Сырманақтан: Арықтыным, Байшегір, Сиыршы, Балғалы, Қайшылы, Күшік – барлығы 13 ата Ж. болып таралады. Көне жазбалар бойынша, Жалайырдың арғы атасы Мерке, одан – Шуманақ пен Сырманақ; Бұл ағайынды рудың бірі Сырдың, екіншісі Шу мен Таластың бойын мекендеген. «Манақ» алғаш рет 10 ғ–да «Хидуд–эл–Аламда» кездеседі. Ж. тарихы жайында ғалымдардың негізгі сүйенері – Қадырғали Жалаиридің «Жамиәт тауарих» атты еңбегі. Автордың шыққан тегі Ж. болғандықтан, оны Оғызханнан бастап Шыңғыс дәуіріне дейін жеткізген. Ж. Оғыздың Дулу, Чимугун руларымен бірге түрік қағанатының құрамында болған. Бергі моңғол дәуіріндегі Ж. Орта Азяның тарихына келелі үлес қосып, Орта Азияда, Иранда, Ирак жерінде саяси тіршілікке қатысқан. Олардан атақты қолбасшылар, дипломаттар шыққан. Соның бірі – Шағатай ұлысының мыңдаған қолын басқарған Мұқаноян. Салтақ Жалаири мен оның баласы Сба Жалаири моңғол әскерінің сапында, хан сарайында бек атанып, Шағатай ұлысына, Моғолстанға, Мауаранахрға билік жүргізуге араласқан. Олардың кейбіреуі жайында Темір тарихында, «Бабырнамада» жазылған. Қадырғали Жалаиридің айтуынша: «Алаш маңының ішінде тарақ таңбалы жалайырлар басты ұйытқы болған». Бабыр Орта Азияны билеп тұрған кезде Ж. басшылары оған көмек көрсеткен. Абу–ал–Қасым Жалаири, Сейид Қасым ишик аға Жалайыр, Хасен Туфейли Әли Жалайыр, Хұсейн Әли Жалайырлар Бабырдың әскер басылары, кеңесшілері, сауыққойлары саналған. Бабырдың айтуынша, бұл кезде Ж–лар Ферғана уалаятынан Жетісуға дейін қанат жайған. Оның кейбір бөлшектері моңғолстандағы, Орта Азиядағы, Үндістандағы Ұлы моңғолдар әкімшілігіне қатысқан. Гребинкиннің «Өзбектер» деген мақаласында Қаттақорған Уезінің 24 қыстағында 3500 түтін Ж–лар тұратыны айтылған. Алатау округтық басқармасының 1865 ж. тізімінде Ж–дың Мырза руынан шыққан Қожаназар–майда, Қожаназар–аппақ деген атаулары жазылған. Бұлар Жүнісхан ұрпағы Шығыс Түркістанды билеп тұрғанда Шағатай хан сарайында бірге көшіп келген мұсылман дінін уағыздаушылардан қалған ұрпақ та болуы ықтимал. Рашид–ад–Диннің жазбасында Ж–дың 10 руы аталады. Бірақ мұның бірі де қазақ шежіресі тарататыны Ж. аталарына ұқсас емес.Олар – джаит, кункаут, оймауыт, куркин, токрауыт; құмсауыт, пилкин, тулапкт, санкут. Бұның не жазылуы қате болуы мүмкін, не қазақ бірлестігіндегі Ж–лар кейінгі ұрпақтарының аттарымен аталуы мүмкін. Ж–дың таңбасы – тарақ, ұраны – Бақтияр. Керей – Орта жүз құрамындағы негізгі тайпалардың бірі. Шежіре деректеріне қарағанда, ол Абақ К. және Ашамайлы К. деп аталатын екі үлкен тармақтан тұрады. Қазан революциясына дейін К–лер негізінен Алтай, Тарбағатай тауларын, Зайсан көлінің атырабын, Ертіс бойы және Солт. Қазақстан жерлерін қоныстанған. Ал енді едәуір бөлігі Бат. моңғолияның қазіргі Баян–Өлгий аймағы мен Шынжаң провинциясын (ҚХР) мекендейді. Аристовтың айтуынша, 19 ғ–дың орта кезінде К–лер Қазақстанда 13–15 мың, моңғолияда 12400, Қытайда 12 мыңға тарта түтін болған. К–лер негізінен мал шаруашылығымен,егіншілікпен және қолөнер кәсібімен айналысқан. "Керейде ұл туса, ағаштың күні туады" деген мақал осы кәсібіне байланысты айтылған. Көне тарихты зерттеушілер К–лерді ертедегі керейттердің ұрпағы деп санайды. В.В. Бартольд, Б.Я. Владимерцов т.б. ғалымдар К–ді моңғол тайпасына жатқызса, Рашид ад–Дин, Әбілғазы Бахадурхан, Х.Ховорс, С.Аманжолов т.б. оны ежелгі түрік тайпаларынан тартады. Тарихи жазба деректемелерінде К–лер б.з–дың 9 ғ–ынан белгілі. Рашид ад–Дин К-лерді Оғыз тайпасының бір бөлігі деп жазған. К–лер ол кезде Онон, Керулен, Селенгі және Аргун өзендерінің бойын мекендеп,жеке мемл. құрған. Мәдениеті жоғары болып, көне түркі жазбаларын пайдаланған. Рашид ад–Дин К–лер құрамына Хархын, Тонгоит, Кераит, Добоут, Албат рулары енетінін жазған. 12 ғ–дың аяғында моңғолдарға қарсы күресті, 1202 ж. моңғолдардан жеңілді. Сонан соң К–лердің бір бөлігі Шыңғысханға бағынғысы келмей, көршілес Найман тайпасына ауып барып, Бат.Алтай беткейі мен Зайсан көлінен бастап Омбы өзеніне дейінгі аралықты, Ертістің оң жағалауын мекендеді. Ал басқа бір бөлігі 1218 ж. Шыңғысханнан жеңілген Найман, Меркіт т.б. ру–тайпалармен бірге Шыңғысхан әскерінің құрамына қосылып, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияны жаулап алуға қатысты. К–лер Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ұлысына кірді. Кейінірек Батый хан әскерінің құрамында басқа түркі тайпаларымен қоса Шығ. Европаны жаулап алуға қатысты. Алтын Орда ыдырағаннан кейін, Шыңғысхан әулетінің өзара талас–тартысы салдарынан К–лердің көпшілігі Арғын, Найман, Қыпшақ тайпаларымен қатар Ақ Орда құрамына кірді. 15 ғ–дың аяғы мен 16 ғ–дың басында К–лердің кейбір тобы Мұхаммед Шайбани хан бастаған көшпелі өзбектермен бірге Орта Азияны басып алуға араласты. Осындай ірі саяси оқиғаларды басынан өткерген К–лер ұлан-байтақ территорияға тарап, бірқатар түркі тілдес халықтарға сіңісіп кеткен. К–лердің дені қазақ жерінде қалып, Орта жүздің Керей тайпасын құрады. Найман тайпасының Қаракерей руы, Кіші жүздің Төлеу руындағы Керейт атасы – ежелгі К. тайпасының ұрпағы. К–лердің руы – Ошыбай. Найман – қазақ халқының құрамындағы ірі тайпалардың бірі. Н. ежелгі заманда–ақ Ертіс ө–нің бас жағындағы таулы өлкені мекендеген. Тарихи деректерге қарағанда Н. ұлысы батыста Шыңғыс тауынан шығыста моңғол империясының астанасы – Қарақорымға дейінгі аралықты алып жатқан. Н–дар 12 ғ–да Ертіс пен Орхон ө–дерінің аралығын қоныс еткен түркі тайпаларынан саяси мемл. бірлестік құрды. Н. ұлысы Шығ.Қазақстан мен Бат. моңғолстан алып жатқан Алтай мен Хинган таулы өлкесіне орналасты. Көрші Хань империясының жазба деректерінде Н.атауы 12 ғ–дың 1–ширегінен бастап кездеседі. Ертедегі феод. мемлекет бірлестіктеріне тән белгілер Н. ұлысында да болды. Түрік, ұйғыр, қырғыз қағандықтарындағы сияқты, Н. мемл. бірлестігінде де Н. ханы ұлыстың номиналды сюзерені еді. Жазба деректер бойынша, 12 ғ–дың аяғына дейін Н. мемл. бірлестігін Инанг Білгі Бұқа хан басқарды. Н–ның 12 ғ–дың аяғында өмір сүрген ақыны Құба тегін Н –дар Инанг Білгі тұсында гүлденіп өсті деп жырлайды. Н–дар осы Инанг Білгі билік еткен кезде қарақытайлардан бостандықты жеңіп алды. Инанг Білгі өлген соң, Н. ұлысы екіге бөлінді. Бірін Таян хан, ал екіншісін Бұйрық хан биледі.Таян хан мен Бұйрық хан араз болды. Бұл ішкі дағдарыс Шыңғысханның әскер күшінің артуымен тұстас келді. Инанг Білгі өлгеннен кейін көп ұзамай керейіттердің ханы Ван–Хан Тоғрыл және Шыңғысхан бастаған әскери қол 1199 ж. Бұйрық ханның ұлысына басып кірді. Қарсы тұруға шамасы келмеген Бұйрық хан Енисей қырғыздарына қашып құтылды. Шыңғысханның қатерінен қауіптенген көптеген тайпалар 1201 ж. Құрылтайға жиналды. Құрылтайды басқаруға келген адамдардың ішінде Бұйрық хан да болды. Құрылтай Шыңғысханға қарсы жорыққа шығу жөнінде шешім қабылдады. Шыңғысхан көмекке Ван–Ханды шақырды да, дереу жорыққа шықты. Түрлі тайпалардың одақтас қолы Шыңғысхан мен Ван–Ханның сарбаздарымен Қойтан сайында шайқасты. Бұйрық хан мен Жамұқа шешен бастаған күш ойсырай жеңіліске ұшырады. Одақ ыдырап, Бұйрық хан өз нөкерлерімен Алтайдың оңтүстік өңірін паналады.1202 ж. Шыңғысхан мен Ван–Хан Бұйрық ханға қарсы жорық ашты. Қыспаққа төтеп бере алмаған Бұйрық хан әскери қолбасшысы Жеті Тоғлұқ екеуі Оңт.Алтайда қолға түсті.