Қазақ хандығының дәстүрлі аймақтық-әкімшілік құрылымы

Қазақ хандығының аймақтық-әкімшілік құрылымының негізі жүздер болып табылады. Жүздер тайпалық - рулық бірлестіктерден тұрады. Қазақ халқы, негізінен, XV - XVI ғасырларда қалыптасқан Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүзден құралады. Ұлы, Орта және Кіші жүздерге Қазақстанды ертеден мекендеген туыстас бірнеше тайпалар кірді. Бұл тайпалардың әрқайсысының тарихы әріден басталады. Әрбір тайпаның, әр рудың өз ұран, таңбасы болды.

XV ғасырда Керей хан билік құрған кезде, 1470 жылдары Сырдария бойындағы қалаларды басып алады:

• Сауран уәлаятының әміршісі Жәнібек ұлы Еренші (1470-1492)
• Созақ уәлаятының әміршісі Жәнібек ұлы Махмұт (1470-1476)

Қасым ханның тұсында 1516 жылы 4 уәлаят болды:

• Жетісу уәлаяты — белгісіз
• Сарайшық уәлаяты — Өсек сұлтан
• Түркістан уәлаяты — Жәдік сұлтан
• Ұлытау уәлаяты — Әдік сұлтан

Есім ханның тұсында жүздер пайда бола бастады. Сырдария өзенің үстіңгі жақтарында қоныстанған Ұлы жүз. Ортасында — Орта жүз. Төменгі жақта — Кіші жүз. Ең бірінші хандары:

• Ұлы жүз ханы Шығай ұлы Жанәли (1588-1600)
• Орта жүз ханы Есім ұлы Жағата (1598-1628)
• Кіші жүз ханы Жәңгір ұлы Тәуке (1652-1680)

Болат ханның тұсында жүздер тәуелсіз болады. Болат хан тек Орта жүзде билік орната алды. Орда болған кездегі тұңғыш хандары:

• Ұлы жүз Ордасының ханы Қарт-Әбілқайыр хан (1718-1730)
• Орта жүз Ордасының ханы Қайып хан (1718-1719)
• Кіші жүз Ордасының ханы Әбілқайыр хан (1718-1748)

Жүзге тек төре (Шыңғыс хан ұрпақтары), қожа (тегі араб), төлеңгіт (хан-сұлтандардың қызметшілері, нөкерлері) және кейбір топтар (мысалы, сунақ) кірген жоқ. Жүздік құрылым Қазақ хандығы кезінде сыртқы жаулардан қорғануға оңтайлы болды.

Хан жарлығы, түрлі шешімдер жүзге, одан тайпаларға, одан руларға тез арада жеткізілді. Әсіресе, жоңғарлардың шапқыншылығы кезінде жүздік бөлініс халықтың топтасуына, бірігуіне көп мүмкіндік берді. Әрбір жүз өздеріне тиесілі әскер шығарып, бүкіл ел басқыншыларға қарсы жұмыла көтерілді. XVIII ғасырдың басында әрбір жүзді жекелеген хандар басқарды. Қазіргі таңда тайпалық одақтардың алғашқы кездегі мәні жойылған. Елдің бірлігі бұзылады деп қазақ халқы жүзге, руға еш уақытта бөлінбеді.

Өзара араздасуды, ру, тайпа арасындағы қырқысуларды данагөй ақсақалдар шешті. XX ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілістер, ашаршылық, I, II Дүниежүзілік соғыстар зардабының салдарынан қазақ жүздерінің кейбір рулары бастапқыда орналасқан жерлерінен қол үзіп қалды. Халық арасында үш жүзге байланысты мынадай мақал тараған: "Ұлы жүзге таяқ беріп, малға қой, Орта жүзге қалам беріп, дауға қой, Кіші жүзге найза беріп, жауға қой". Бүгінгі таңда Ұлы жүз, Орта жүз бен Кіші жүз өкілдері әлемге тек біртұтас қазақ ұлты ретінде ғана танымал.