Қайып хан (толық есімі Қайып-Мұхаммед Баһадүр хан, жазба деректерде Хаип-Багатур-салтан, Каиб, Ир-Гаип, Каипджан, Chaip, 17 ғасырдың ортасы - 1718) - Кіші жүздің сұлтаны, 1704/09 жылдардан бастап Кіші жүздің құрамындағы негізгі рулық бірлестіктердің ханы, 1715 жылдың ортасынан бастап қазақтың бас ханы. Құсрау сұлтанның ұлы, Есім ханның ұрпағы.

Қайып хан
Лауазымы
Ту
Ту
Қазақ ханы
1715 — 1718
Ізашары Тәуке хан
Ізбасары Болат хан
Ту
Ту
Орта жүз ханы
1718 — 1719
Ізашары Тәуке хан
Ізбасары Сәмеке хан
Ту
Ту
Орта жүз ханы
1710 — 1715
Монарх Тәуке хан
Ізашары Белгісіз
Ізбасары Тәуке хан
Ту
Ту
Кіші жүз ханы
1704 — 1710
Монарх Тәуке хан
Ізашары Белгісіз
Ізбасары Әбілқайыр хан
Өмірбаяны
Діні ислам
Дүниеге келуі 1650 (1650)
Қазақ хандығы
Қайтыс болуы 1719 (1719)
Қазақ хандығы
Әкесі Құсрау сұлтан

Өмірбаяны өңдеу

 
Қайып ханның түрік сұлтаны ІІІ Ахметке хаты (1711)

XVII ғасырдың 90-шы жылдары Кіші жүз руларының бір бөлігі мен Қарнақ қаласын басқарған. Сол кездегі орыс құжаттарында қазақ сұлтандарының арасындағы ең беделді әрі ең танымал тұлға ретінде көрсетілген. Билік басындағы алғашқы жылдары жоңғарлармен және Еділ қалмақтарымен үзіліссіз шайқастарға толы болды. Көршілес мемлекеттерден қолдау іздеу мақсатында осман сұлтаны ІІІ Ахметке 1711 және 1714 жылдары жіберілген елшіліктері нәтижесіз аяқталды.

Уфаға 1715 жылдың 4 қыркүйегінде жеткен Қайып ханның елшісінің мәлімдемесіне сәйкес Тәуке ханның өлімінен кейін хан тағын Қайып иеленді. Түркістан қаласы жаңа ханның ордасына айналды. 1716 жылы қазақ даласы жоңғар қолбасшысы Цэрэн-Дондобтың жойқын соққысына ұшыраған. Қайып хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы өте шиеленісті болды. Оған шығыстан жоңғарлар, батыстан қалмақ билеушілері қауіп төндіріп отырды. Осы жағдайға орай, өзіне одақтас іздеу Қайып ханның сыртқы саясатының басты әрі шешуші саласына айналды.

1716 ж. Тобылға жіберілген қазақ елшілері Б.Екешев пен Б.Бөриев Қайып ханның Ресей үкіметімен тығыз қарым-қатынас жасауға және Жоңғар хандығымен күресте қазақ-орыс әскери одағын құруға даяр екенін Сібір губернаторы М.П.Гагаринге хабарлады. Қайып хан Сібір өлкесінде қазақтар үшін еркін сауда жасауға рұқсат сұрады. Өз тарапынан Сібір әкімшілігі Қайып ханның бұл тілектерін орындауға ықыласты екенін білдірді. Жоңғар хандығымен күрестің кезек күттірмес мәселелері Қайып ханды Қазан губернаторы Салтыковпен де байланыс жасауға мәжбүр етті.

Қайып хан тұсында Қазақ хандығы мен Ресейдің арасындағы саяси қарым-қатынастың жандануы екі жақтың Жоңғарияға қарсы күресте күш біріктіру мақсатына байланысты болды. Дәл осы хан тұсында Алғаш рет Қазақ хандығы мен Осман империясы арасында достық қарым қатынас орнаған. Қайып хан мен сұлтан Ахмет III хан бір-біріне елшілік аттандырып, хат алмасқан. Хаттардың түп нұсқасы Түркияда тұр.

Әдебиет өңдеу

  • Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1.Алма-Ата, 1985.
  • Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северных и восточных частях Европы и Азии. В трех томах / Пер. с голландского языка В.Г.Трисман. Т1. Амстердам, 2010.
  • Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв.Алма-Ата, 1991.