Қазығұрт ауданы

Қазығұрт ауданыТүркістан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 4,1 мың км². Аудан орталығы – Қазығұрт ауылы.

Қазақстан ауданы
Қазығұрт ауданы
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы

Түркістан облысы

Аудан орталығы

Қазығұрт

Ауылдық округтер саны

13

Ауыл саны

61

Әкімі

Азизхан Әзімханұлы Исмаилов

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Қазығұрт ауылы, Қонаев көшесі, №95

Тарихы мен географиясы
Координаттары

41°45′32″ с. е. 69°24′36″ ш. б. / 41.75889° с. е. 69.41000° ш. б. / 41.75889; 69.41000 (G) (O) (Я)Координаттар: 41°45′32″ с. е. 69°24′36″ ш. б. / 41.75889° с. е. 69.41000° ш. б. / 41.75889; 69.41000 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

4,1 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

116 335[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (92,67%), өзбектер (6,51%), басқа ұлт өкілдері (0,82%)[2]

Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды

13

Қазығұрт ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Қазығұрт ауданы

Географиялық орны өңдеу

Солтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Төле би аудандарымен және Шымкент қаласымен, батысында Сарыағаш ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шектеседі.

Табиғаты өңдеу

Аудан жерінің көп бөлігі теңіз деңгейінен 800-1200 м биікте орналасқан. Шығысында Қаржантау (2000-2800 м), Өгем (3000-3600 м) биік таулы жоталары, орталығында оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Қазығұрт жотасы (800-1700м) созылып жатыр. Батысы, солтүстік-батыс бөлігі қырқалы жазық. Жер қойнауынан минералды су, ақ құм, қиыршық тас т.б. құрылыс материалдары барланған. Климаты континеттік, қысы жұмсақ, қысқы қаңтар айының орташа жылдық температурасы 22-25°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 300-400 мм, тауда 500-700 мм. Аудан жерінен Келес, Өгем, Қаржансай, Мұғалысай, т.б. өзендер ағып өтеді. Таулы өңірі мен өзен бойларында итмұрын, долана, тобылғы, жабайы алма, арша, шырша, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, таутеке, қоян, саршұнақ т.б. кездеседі.

Халқы өңдеу

1939 1959 1970 1979 1989[3] 1999 2009[4] 2021
 33204 33704 56118 66825 80176 87875 100581 113258

Ұлттық құрамы: қазақтар – 92,78%, өзбектер – 6,32%, басқа ұлт өкілдері – 0,90%. Олардың орналасу тығыздығы орташа есеппен 1 км 224,6 адамнан келеді. Көбіне тау бөктерлері, өзен аңғарлары, автомобиль жолдары бойында қоныстанған.

Әкімшілік бөлінісі өңдеу

61 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)[5]
Ауылдық округтері 2009 2021 2021 2009-ға пайызбен Ерлер 2009 Ерлер 2021 2021 2009-ға пайызбен Әйелдер 2009 Әйелдер 2021 2021 2009-ға пайызбен
Алтынтөбе ауылдық округі 7311 7544 103,2 3673 3884 105,7 3638 3660 100,6
Жаңабазар ауылдық округі 11170 11242 100,6 5665 5731 101,2 5505 5511 100,1
Жігерген ауылдық округі 4297 4260 99,1 2281 2251 98,7 2016 2009 99,7
Қазығұрт ауылдық округі 19210 26293 136,9 9564 13284 138,9 9646 13009 134,9
Қақпақ ауылдық округі 5833 6810 116,7 2947 3585 121,6 2886 3225 111,7
Қарабау ауылдық округі 5563 5856 105,3 2795 3012 107,8 2768 2844 102,7
Қарақозы Әбдәлиев ауылдық округі 10343 9848 95,2 5226 5048 96,6 5117 4800 93,8
Қызылқия ауылдық округі 8260 10320 124,9 4174 5285 126,6 4086 5035 123,2
Сабыр Рақымов ауылдық округі 3612 3884 107,5 1888 1998 105,8 1724 1886 109,4
Сарапхана ауылдық округі 8111 9085 112 4151 4671 112,5 3960 4414 111,5
Тұрбат ауылдық округі 9285 10412 112,1 4668 5288 113,3 4617 5124 111
Шанақ ауылдық округі 3214 3164 98,4 1623 1609 99,1 1591 1555 97,7
Шарбұлақ ауылдық округі 4372 4540 103,8 2197 2337 106,4 2175 2203 101,3
ЖАЛПЫ САНЫ 100581 113258 112,6 50852 57983 114 49729 55275 111,2

Ірі елді мекендері өңдеу

  1. Қазығұрт
  2. Жаңабазар
  3. Қақпақ (Түркістан облысы)
  4. Қаржан
  5. Сарапхана
  6. Рабат (Түркістан облысы)
  7. Тұрбат
  8. Қызылқия (Түркістан облысы)
  9. Шарбұлақ

Тарихы өңдеу

Қасиетті Қазығұрт тауы атымен аталатын аудан 1928 жылы құрылған. Орталығы Тұрбат, Шарапхана, кейіннен Ленин (қазіргі Қазығұрт) ауылдары болған.

Қазығұрт және Нұх пайғамбар туралы аңыз өңдеу

Ауданның мақтанышы - Қазығұрт тауы өзінің аңызға толы кереметімен тек қазақтың ғана емес, шығыс халықтарының, тіпті адамзаттың алтын бесігі деуге тұрарлық. Жер бетін топан су қаптағанда Нұх пайғамбардың кемесін әр елдер өзінің қасиетті тауларына, ал қазақтар Қазығұрт тауында қайырлатады. Қазығұрт туралы аңызда өмірге деген ынтықтық, адамзаттың шыққан түбі бір деп ынтымақ пен бірлікке шақыру басым. Қазығұрт асуынан табылған динозавр сүйегінің өзге де жаратылыстарды зерттеген дүние жүзі ғалымдарының пікіріне сүйенсек, Қазығұрт, Қаратау, Қаржан, Өгем таулары аралығында тіршілік ерте пайда болып, алғашқы адамзат баласы осы маңда тіршілік еткенін мақтанышпен айтуға болады. Асанқайғы бабамыз жырлағандай “Қазығұрт Алланың мейірімі түсіп, шапағатын шашқан тау екен. Нұх пайғамбардың кемесі қалып, бар қасиет бойыңнан табылғандай тау екенсің... Жемісі көп, жері көп, жер төресі мұнда екен, жігіті көп, ері көп, ел төресі мұнда екен”,-деп сүйсінгендей тау. Наурыз біздің нағыз төл мерекеміз. Оған дәлел 1970-ші жылдары Мәскеудегі В.И.Ленин атындағы кітапханадан А.Байтұрсынов емлесімен жазылған «Наурыз» қолжазба жыры. Онда Нұқ пайғамбардың кемесі Қазығұртқа келіп тоқтаған мезгіл дәл күн мен түннің теңескен күні, осы күні үлкен той жасалған, сол ұлы мерекеге адам мен аң құс түгел қатысқан, Нұқ ғ.с. шашу шашқан. Адам да, аң да өз-өзінің өнерін көрсеткен. Сөйтіп, бұл жаңа жылдың басы ретінде мирас болған. Аңыздан қашанда ақиқат туындайды. Ғылыми деректерге сүйенсек осыдан біраз жыл бұрын орыс ғалымдары «Топан су іздері» деген зерттеу жүргізген. Сөйтіп Орта Азия өңірінен де, Қазығұрт маңынан да топан су өткені жайлы деректер тапқан. Сол ұлы оқиғаның болып өткеніне қазірге дейін 12670 жыл толғанын есептеп шығарған. Ең бұлтартпас дәлел Тәжікстанның 3 мың метрлік биік тауының басынан акуланың тасқа айналған сүйегі табылған. Бұдан шығатын қорытынды - Нұх пайғамбар бастаған топан судан аман қалғандардың Қазығұрт тауындағы тойы - Наурыз тойының басы делінеді. Наурыз мерекесі тойланғалы 127 ғасыр өтті деуге ғылыми негіз бар. Наурыз сөзі алғаш Нұх ғ.с. аузынан шыққаны күмәнсіз. Бұл парсылардың төл сөзі болғынымен бізге де етене сөз. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов “Басында Қазығұрттың...” атты еңбегінде аңыздағы Майқы би, Қорқыт ата, Асан Қайғы, Аяз Би және Әбу-Насыр-Әл-Фараби сияқты ел қамын ойлаған, сол үшін бар саналы ғұмырын арнаған ардақты азаматтардың Қазығұртта тұрғанын немесе, ұзақ сапарға шығар алдында киелі тауға келіп, тәу етіп, бас игенін жазады. Тәуке хан мен Абылай хан да, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке билер де Қазығұрттың бал ауасын жұтып, дәмін татып, талай аялдаған. Абылай хан осы тау айналасында соғысқан. Сол кезедгі оқиғаларға байланысты бүгінге дейін Қаралы төбе, Қаралықия, Хан-шейіт атайтын орындар куә. Алыстан қарағанда шөгіп жатқан қос өркешті түйені елестетін Қазығұрт тауының төбесі ойпаң, жазық. Ұзындығы 20, ені 10 шақырымдай, биіктігі теңіз деңгейінен 1768 метр. Онда “Адам Ата шоқысы”, “Пайғамбар тоқтаған”, “Пайғамбардың саусағы”, “Пайғамбар атының су ішкен жері”, “Ғайып ерен, қырық шілтен” сияқты аңыз жетегіндегі орындар бар. Сонымен қатар басқа да аңыздарға сүйенсек, Қазығұрт деген батырдың болғаны және оның сол ауданды құтқару үшін оз жанын жау қолына тапсырғаны туралы екінші аңыз ел аузында қалған.

Ауданның экономикасы өңдеу

Ауыл шаруашылығына жарамды жері 3940 мың гектар, 2935 агроқұрылымы бар. Қазіргі таңда Қазығұрт ауданында аудан әкімдерінің басқаруымен көптеген жаңа ғимараттардың салынуы бой көтеріп келеді. Әр қиылысқа қойылған бағдаршамдардың да рөл ойнайтыны расталған. Сонымен қоса кез келген аудан тұрғыны қиналмай өз заттарын сатып ала алатын орталық базарың да көлемі жыл өткен сайын үлкейуде.

Дереккөздер өңдеу