Қазығұрт ауданы

Қазығұрт ауданы
	Қазақстан ауданы
	Қазығұрт ауданы
	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Түркістан облысы
Аудан орталығы	Қазығұрт
Ауылдық округтер саны	13
Ауыл саны	61
Әкімі	Азизхан Әзімханұлы Исмаилов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Қазығұрт ауылы, Қонаев көшесі, №95
Тарихы мен географиясы
Координаттары	41°45′32″ с. е. 69°24′36″ ш. б. / 41.75889° с. е. 69.41000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 41°45′32″ с. е. 69°24′36″ ш. б. / 41.75889° с. е. 69.41000° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	4,1 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	116 335 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (92,67%), өзбектер (6,51%), басқа ұлт өкілдері (0,82%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	13
	Қазығұрт ауданының әкімдігі

Қазығұрт ауданы — Түркістан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 4,1 мың км². Аудан орталығы – Қазығұрт ауылы.

Географиялық орны

Солтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Төле би аудандарымен және Шымкент қаласымен, батысында Сарыағаш ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шектеседі.

Табиғаты

Аудан жерінің көп бөлігі теңіз деңгейінен 800-1200 м биікте орналасқан. Шығысында Қаржантау (2000-2800 м), Өгем (3000-3600 м) биік таулы жоталары, орталығында оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Қазығұрт жотасы (800-1700м) созылып жатыр. Батысы, солтүстік-батыс бөлігі қырқалы жазық. Жер қойнауынан минералды су, ақ құм, қиыршық тас т.б. құрылыс материалдары барланған. Климаты континеттік, қысы жұмсақ, қысқы қаңтар айының орташа жылдық температурасы 22-25°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 300-400 мм, тауда 500-700 мм. Аудан жерінен Келес, Өгем, Қаржансай, Мұғалысай, т.б. өзендер ағып өтеді. Таулы өңірі мен өзен бойларында итмұрын, долана, тобылғы, жабайы алма, арша, шырша, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, таутеке, қоян, саршұнақ т.б. кездеседі.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989^[3]	1999	2009^[4]	2021
33204	▲33704	▲56118	▲66825	▲80176	▲87875	▲100581	▲113258

Ұлттық құрамы: қазақтар – 92,78%, өзбектер – 6,32%, басқа ұлт өкілдері – 0,90%. Олардың орналасу тығыздығы орташа есеппен 1 км 224,6 адамнан келеді. Көбіне тау бөктерлері, өзен аңғарлары, автомобиль жолдары бойында қоныстанған.

Әкімшілік бөлінісі

61 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)^[5]
Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Алтынтөбе ауылдық округі	7311	▲7544	103,2	3673	▲3884	105,7	3638	▲3660	100,6
Жаңабазар ауылдық округі	11170	▲11242	100,6	5665	▲5731	101,2	5505	▲5511	100,1
Жігерген ауылдық округі	4297	▼4260	99,1	2281	▼2251	98,7	2016	▼2009	99,7
Қазығұрт ауылдық округі	19210	▲26293	136,9	9564	▲13284	138,9	9646	▲13009	134,9
Қақпақ ауылдық округі	5833	▲6810	116,7	2947	▲3585	121,6	2886	▲3225	111,7
Қарабау ауылдық округі	5563	▲5856	105,3	2795	▲3012	107,8	2768	▲2844	102,7
Қарақозы Әбдәлиев ауылдық округі	10343	▼9848	95,2	5226	▼5048	96,6	5117	▼4800	93,8
Қызылқия ауылдық округі	8260	▲10320	124,9	4174	▲5285	126,6	4086	▲5035	123,2
Сабыр Рақымов ауылдық округі	3612	▲3884	107,5	1888	▲1998	105,8	1724	▲1886	109,4
Сарапхана ауылдық округі	8111	▲9085	112	4151	▲4671	112,5	3960	▲4414	111,5
Тұрбат ауылдық округі	9285	▲10412	112,1	4668	▲5288	113,3	4617	▲5124	111
Шанақ ауылдық округі	3214	▼3164	98,4	1623	▼1609	99,1	1591	▼1555	97,7
Шарбұлақ ауылдық округі	4372	▲4540	103,8	2197	▲2337	106,4	2175	▲2203	101,3
ЖАЛПЫ САНЫ	100581	▲113258	112,6	50852	▲57983	114	49729	▲55275	111,2

Ірі елді мекендері

Тарихы

Қасиетті Қазығұрт тауы атымен аталатын аудан 1928 жылы құрылған. Орталығы Тұрбат, Шарапхана, кейіннен Ленин (қазіргі Қазығұрт) ауылдары болған.

Қазығұрт және Нұх пайғамбар туралы аңыз

Ауданның мақтанышы - Қазығұрт тауы өзінің аңызға толы кереметімен тек қазақтың ғана емес, шығыс халықтарының, тіпті адамзаттың алтын бесігі деуге тұрарлық. Жер бетін топан су қаптағанда Нұх пайғамбардың кемесін әр елдер өзінің қасиетті тауларына, ал қазақтар Қазығұрт тауында қайырлатады. Қазығұрт туралы аңызда өмірге деген ынтықтық, адамзаттың шыққан түбі бір деп ынтымақ пен бірлікке шақыру басым. Қазығұрт асуынан табылған динозавр сүйегінің өзге де жаратылыстарды зерттеген дүние жүзі ғалымдарының пікіріне сүйенсек, Қазығұрт, Қаратау, Қаржан, Өгем таулары аралығында тіршілік ерте пайда болып, алғашқы адамзат баласы осы маңда тіршілік еткенін мақтанышпен айтуға болады. Асанқайғы бабамыз жырлағандай “Қазығұрт Алланың мейірімі түсіп, шапағатын шашқан тау екен. Нұх пайғамбардың кемесі қалып, бар қасиет бойыңнан табылғандай тау екенсің... Жемісі көп, жері көп, жер төресі мұнда екен, жігіті көп, ері көп, ел төресі мұнда екен”,-деп сүйсінгендей тау. Наурыз біздің нағыз төл мерекеміз. Оған дәлел 1970-ші жылдары Мәскеудегі В.И.Ленин атындағы кітапханадан А.Байтұрсынов емлесімен жазылған «Наурыз» қолжазба жыры. Онда Нұқ пайғамбардың кемесі Қазығұртқа келіп тоқтаған мезгіл дәл күн мен түннің теңескен күні, осы күні үлкен той жасалған, сол ұлы мерекеге адам мен аң құс түгел қатысқан, Нұқ ғ.с. шашу шашқан. Адам да, аң да өз-өзінің өнерін көрсеткен. Сөйтіп, бұл жаңа жылдың басы ретінде мирас болған. Аңыздан қашанда ақиқат туындайды. Ғылыми деректерге сүйенсек осыдан біраз жыл бұрын орыс ғалымдары «Топан су іздері» деген зерттеу жүргізген. Сөйтіп Орта Азия өңірінен де, Қазығұрт маңынан да топан су өткені жайлы деректер тапқан. Сол ұлы оқиғаның болып өткеніне қазірге дейін 12670 жыл толғанын есептеп шығарған. Ең бұлтартпас дәлел Тәжікстанның 3 мың метрлік биік тауының басынан акуланың тасқа айналған сүйегі табылған. Бұдан шығатын қорытынды - Нұх пайғамбар бастаған топан судан аман қалғандардың Қазығұрт тауындағы тойы - Наурыз тойының басы делінеді. Наурыз мерекесі тойланғалы 127 ғасыр өтті деуге ғылыми негіз бар. Наурыз сөзі алғаш Нұх ғ.с. аузынан шыққаны күмәнсіз. Бұл парсылардың төл сөзі болғынымен бізге де етене сөз. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов “Басында Қазығұрттың...” атты еңбегінде аңыздағы Майқы би, Қорқыт ата, Асан Қайғы, Аяз Би және Әбу-Насыр-Әл-Фараби сияқты ел қамын ойлаған, сол үшін бар саналы ғұмырын арнаған ардақты азаматтардың Қазығұртта тұрғанын немесе, ұзақ сапарға шығар алдында киелі тауға келіп, тәу етіп, бас игенін жазады. Тәуке хан мен Абылай хан да, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке билер де Қазығұрттың бал ауасын жұтып, дәмін татып, талай аялдаған. Абылай хан осы тау айналасында соғысқан. Сол кезедгі оқиғаларға байланысты бүгінге дейін Қаралы төбе, Қаралықия, Хан-шейіт атайтын орындар куә. Алыстан қарағанда шөгіп жатқан қос өркешті түйені елестетін Қазығұрт тауының төбесі ойпаң, жазық. Ұзындығы 20, ені 10 шақырымдай, биіктігі теңіз деңгейінен 1768 метр. Онда “Адам Ата шоқысы”, “Пайғамбар тоқтаған”, “Пайғамбардың саусағы”, “Пайғамбар атының су ішкен жері”, “Ғайып ерен, қырық шілтен” сияқты аңыз жетегіндегі орындар бар. Сонымен қатар басқа да аңыздарға сүйенсек, Қазығұрт деген батырдың болғаны және оның сол ауданды құтқару үшін оз жанын жау қолына тапсырғаны туралы екінші аңыз ел аузында қалған.

Ауданның экономикасы

Ауыл шаруашылығына жарамды жері 3940 мың гектар, 2935 агроқұрылымы бар. Қазіргі таңда Қазығұрт ауданында аудан әкімдерінің басқаруымен көптеген жаңа ғимараттардың салынуы бой көтеріп келеді. Әр қиылысқа қойылған бағдаршамдардың да рөл ойнайтыны расталған. Сонымен қоса кез келген аудан тұрғыны қиналмай өз заттарын сатып ала алатын орталық базарың да көлемі жыл өткен сайын үлкейуде.

Дереккөздер

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[3] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[4] ҚР халық санақтары

[5] 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]