Қапаш мешіті
Қапаш мешіті – сәулет өнері ескерткіші. Ақтаудың Жыңғылды қапасының ішінде, темір жолға жақын жерде Мешітті салдырушы Қосбай деген дәулетті адам, ал оны салған шебер соның туысы Қапаш Қинақұлы (1876 – 1938). Маңғыстаудағы сәулет өнерінің үздік туындысы саналатын мешіт құрылысына қиылып кесілген жергілікті жердің ұлу тастары пайдаланылған. Мешіт бірнеше бөлмелі.[2] Шебер мешітті тұрғызу кезінде негізінен Астрахан қаласындағы ғимараттардың үлгі-пошымын молынан пайдаланған. Қазан төңкерісі алдында ғана басталған мешіт құрылысы кеңес өкіметінің саясаты салдарынан толық аяқталмаған, төбесі шала біткен. 1931 жылы мешітті салдырушы Қосбай Ауғанстанға кетті, ал мешітті салған шебер Қапаш 1938 жылы ұсталып, атылды. Кейін мешіт үйі жүн жинайтын қоймаға айналып, ақыр аяғында мүлдем иесіз қалды. 1976 жылдан мешіт үйі мемлекет қарауына көшті; 2005 жылы оның тек қабырғалары ғана қалпына келтірілді, төбесі қаржы тапшылығынан ашық күйінде қалды.[3]
| Қапаш мешітінің ғимараты | |
 | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Статусы |
Мемлекет қорғауында[1] |
| Орналасуы | |
| Құрылысы аяқталды |
күмбезі аяқталмаған |
| Биіктігі |
3,50 м. |
| Техникалық сипаттамасы | |
| Басқа да өлшемдері |
16,35х7,35 м. |
| Дизайны мен құрылымы | |
| Тапсырыс беруші |
Қосбай ? |
| Соғушы |
Қинақов Қапаш |
Қапаш ата хақында
өңдеуМаңғыстау өңірінде ағаш пен тастан түйін түйген, темірді тезге салып «тіл бітірген» ұсталар, зергерлер, ісмер шеберлер аз болмаған. Сондай қолөнер шеберлерінің Маңғыстаудағы аты аңыз болып қалған көрнектілерінің бірі Қинақұлы Қапаш.
Ол 1876 жылы қазіргі Жармыш өңірінде дүниеге келген. Әкесі Қинақ малмен ғана күнелтіс жасаған кедей шаруа болаған. Қапаш он төрт-он бес жасынан-ақ туа біткен дарындылығының арқасында сегіз қырлы бір сырлы сан алуан өнерімен көзге түсе бастайды. Сондай-ақ оның көпке қайырымдылығы, бауырмал, елмен араласқыш, ешкімді бөтенсіремейтін қасиеті де атын шығарған.
Қапаш мешіті –сәулет өнерінің ескерткіші. Мешіт құрылысына қажетті тасты Қызыл қорған жерінен арамен кесіп, бірнеше түйемен тасып жеткізген. Ол кезде құрылыс материалдары тек қана жергілікті жерден тасылған. Мешіт бірнеше бөлмелі. Қапаш мешіті бір-біріне жалғасқан үш залдан тұрады, ортаңғы залда бір бағана орналасқан, ол үш аркалы ойық арқылы басты бөлмемен қосылған. Ол негізгі оқу бөлмесіне алып барады. Мешіттің батыс қабырғасындағы орын мұғалім сабақ өткізетін орын болуы тиіс. [4] Тасты асқан шеберікпен және дәлдікпен өлшеп қалап, төбесін ешқандай тіреусіз таспен өріп күмбездеп жабуға ыңғайлап, бірақ аласапыран кеңестік кезеңде толық бітіре алмаған. Бұл кезде ауқатты отбасылар мен діни қызметкерлерге қарсы репрессия басталған еді.
Сексенінші жылдардың аяқ шенінде Маңғыстауға Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков келді. Сонда ол Қапаш мешітіне де келіп, қарапайым халық шеберінің тең жетпес шеберлігіне қатты сүйсініп, бұл ескерткішті қалпына келтіру қажеттігін облыстық тиісті орындарға тапсырған. Алайда тарихи мәдени мұраларды қалпына келтіріп, жөндеуші мекеменің жұмысы қанағаттанғысыз дәрежеде ұйымдастырылды. Милиондаған қаражат шыққанмен жөндеу, қалпына келтіру сапасыз орындалды. Ақырында басталған іс аяқсыз қалды. Мешіттің төбесін жаба алмаймыз, бұрынғы қалпына келтіру мүмкіндігі жоқ деген уәж айтылды.
Қапаштың қолы алтын-сәулетші болғандығының айғағы аз емес. Өткен ғасырдың басында Форт-Шевченко қаласындағы талай марқасқалар білім алып шыққан «Көк школдың» да құрылысын салуға Қапаш ата арнайы шақыртыып, мектеп құрылысын салуға қатысқан. Сол «Көк школ» деп аталатын ғимрат әлі күнге дейін міні құрымастан тұр. Қаладағы үлкен архитектуралық екерткіштердің бірі болып аналады. Отызыншы жылдары «Ауыздыбас», «Аманқызылитте» кезектен тыс мектеп құрылысын да салғаны бар. Сондай-ақ «Барыс» қауымындағы беріш Мәмбет деген кісінің де күмбезді тамын салып, ол әлі күнге дейін сол қалпында тұр. Жалпы Қапаш ата Маңғыстауда өз өмірінде қырықтан астам там салғаны туралы ел аузында деректер айтылады.
Қапаш атаның тағы бір тамаша өнері ер-тұрман жасау екен. Ол қарапайым күнделікті мінгі атқа салатын ағаш ермен қоса сүйектелген ақбас ерді де көп жасаған. Мұндай сүйектелген ақбас ерлер көбіне дәулетті адамдардың сұранысы бойынша жасалған да, олар ірі қара малдарына айырбастаған.
Қапаш баласы Әділге арнап таза бұғының мүйізінен ер жасаған. Ердің тұла бойында бір шеге жоқ. Ердің бөлшектері балық желімімен біріктірілген. Көзге түсер жері бастапқа қалпын жоғалтпайтын мүйізбен қапталған жонасы бар. Жона деп әдетте қазақтар ердің жартылай тоқым, жартылай сәндік үшін жасалған бөлігін айтады. Жона негізінен құланның терісінен жасалады. Тері әбден өңделеді, содан соң сүтке әлде бір шөп қосылған тары езіліп, жағылатын болған. Сонда әлгі тері жылтырақ көк түске енеді екен. Тері өңдеу өнерін Қапашта кереметтей игерген.
Баласына арнайы жасаған ақ бас ер бұл күндері Алматыдағы республикалық мұражайға алынып, бүкіл халқымыздың асыл мұрасына айналып отыр. Ер жасаудан Қапаш атаның қолтаңбасы өзге ешкімге ұқсамағандықтан көпке бірден танымал болған.
Қапаштың тағы бір үлкен өнері ол етікші болған. Ол саптама етік, шоңқайма, мәсі, кебіс, адамның аяғының тұрқына қарай жеңіл етіктер тіккен. Қапаш етікті әрі тез, әрі әдемі етіп тіге білген. Оны алған адам ешқандай кемшілік таба алмайды екен.
Қапаш ата есімі елге белгілі зергер. Кезінде күміс пен алтын оңайлықпен табылмағандықтан Қапаш қолға түскен алтын, күміс ақшаларды кей ретте қайта балқытып қажетіне пайдаланған. Ол сән-салтанат бұйымдарын, әртүрлі әшекей жиһаздарын жасаған. Қапаш көбінесе білезік, өңіржиек, сақина, сырға, кемер белбеу тағы да басқа бұйымдар жасап, жаңа өнер туындыларын өмірге келтіріп отырған. Оның суретшілігі, іс-қимылдарының дәлдігі, көзінің өткірлігі, қолының ұсынақтылығы, ойының жүйріктігі, ешкімге ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасы айқындалып, оның дүниелері ерекше сұлулығымен, көркемдік бейнесімен белгілі болған.
Имандылық пен адамгершілікті ту еткен, ала жіпті өмір бойы аттамаған, өсек аяңмен, саясатпен ісі жоқ Қапаш ата да қызыл империяның қиян-кескі сұрапылынан, шаш ал десе бас алған зобалаңнан аман қала алмады. 1929-1932 және 1937-1938 жылдардағы қанды қасап талайлардың басына қаралы күн туғызды. Алматыдағы «Әділет» баспасынан 1998 жылы жарық көрген кітапта
«... Осы науқанда бір ғана Маңғыстау ауданының 18 ауылынан 54 адам ұсталып, қылмыстық жауапкершілікке тартылды» деп жазылған.
Соның 30-ы кедей ауылының азаматы болатын. Солардың ішінде Қинақов Қапаш та бар. Азалы кітапта: «Қинақов Қапаш 1876 жылы туған. ЖОС мүшесі. 3 қараша 1938 жылы 58 статьяның 2,6,7,11 тармақтарымен ату жазасына кесілген. 19 шілде 1957 жылы ақталған» деп жазылған. [5]
Қапаш ата мешітінің фотогалареясы
өңдеу-
Қапаш ата мешіті -
мешіттің ішкі көрінісі -
Мешіттің ішкі фрагменттері -
Мешіт қабырғасы -
мешіттің ішкі бөлігі -
Мешіттің жоғарғы ойығы -
Мешіттің ішкі бөлімі -
Мешіт іші -
Мешіт іші -
Мешіт көрінісі
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Постановление Совета Министров Казахской ССР от 26 января 1982 года № 38 «О памятниках истории и культуры Казахской ССР Республиканского значения».
- ↑ «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- ↑ MAŃǴYSTAÝ MEDIA, 4 наурыз, 2019
- ↑ Ә.Қонарбаев Әділ туралы ақиқат /Маңғыстау мақтаныштары/ Алматы, «Нұрлы әлем». 2010. ISBN 978-601-205-137-7