Қордай ауданы

Қордай ауданы
	Қазақстан ауданы
	Қордай ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Қордай
Ауылдық округтер саны	19
Ауыл саны	41
Әкімі	Бегзат Сейсенқұлұлы Болатбеков
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Қордай ауылы, Төле би көшесі, №106
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°19′48″ с. е. 75°04′12″ ш. б. / 43.33000° с. е. 75.07000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°19′48″ с. е. 75°04′12″ ш. б. / 43.33000° с. е. 75.07000° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	8,9 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+6:00
Тұрғындары
Тұрғыны	158 538 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (49,31%), дүңгендер (34,79%), орыстар (9,38%), әзірбайжандар (2,75%), қырғыздар (1,05%), түріктер (0,71%), басқалары (2,01%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	08
	Қордай ауданының әкімдігі

Қордай ауданы — Жамбыл облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілк бөлік. Алғашында (17.1.1928) Алматы округінің құрамында, кейіннен (14.10.1939) Жамбыл облысына қосылады. Аумағы 8,9 мың км². Орталығы – Қордай ауылы.

Географиясы өңдеу

Батысында Шу ауданымен, шығысында Алматы облысының Жамбыл ауданымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Қордай ауданының жері негізінен таулы. Солтүстік және шығыс бөлігін Шу-Іле таулары алып жатыр (биіктіктері теңіз деңгейінен 1000 м-ден жоғары). Кіндіктас, Жетіжол, т.б. тау жоталары ауданның орталық және оңтүстік-шығыс бөлігін қамтиды. Шу аңғары жазық келген. Аудан жерінде кен байлықтарынан гранит (2,6 млн. м³), әктас пен тақтатас (87,4 млн. т), аглопоритті құм (3,1 млн. м³), флюорит (0,467 млн. т), алтынды кентас (0,305 млн. т), молибден (12,2 мың т) және құрылыс тастары кені (8,05 млн. м³) барланған. Олардың кейбіреулері өндірілуде.

Климаты өңдеу

Климаты континенттік, қысы-жазы жиі-жиі Қордай желі соғып тұрады. Ауаның қаңтардағы орташа температурасы –8 – 10 °C, шілдеде 22 – 24 °C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300 – 350 мм, олардың басым бөлігі күз және қыс айларында жауады. Аязсыз мерзімі 150 – 180 күн.

Табиғаты өңдеу

Шу өзені

Аудан жерімен Шу өзенінің оң саласы саналатын Ырғайты, Қалғұты, Қарақоңыз, Қақпатас (Қақпақтас), Кіндіктас пен Жетіжолдан бастау алатын бірнеше кішігірім өзендер ағады. Ауданның орталық және оңтүстік-шығысынан Іле өзенінің алабына жататын, жазда құрғап қалатын Жаманты, Иірсу, Өзынсу т.б. өзендер ағады. Қақпатас, Қарақоңыз өзендері алабында осы өзендердің атымен аталатын бөгендер салынған. Олардағы судың жалпы сыйымдылығы 18,7 млн. м³. Олар аудан шарушылықтарының 4,5 мың гектар жерін суарады және суландырады. Одан басқа аудан аумағында Алтыайғыр, Майбұлақ және Қалғұты тоғандары бар. Шу өзенінен бірнеше каналдар тартылған. Олардың ең ірісі – Георгиевка каналы.

Аудан жерінде қоңыр, шалғынды қоңыр, шалғынды сор, қызыл қоңыр, солтүстігінде (Қопа және Қараой жазығында) сұр, сортаңды сұр топырақ қалыптасқан. Онда жусан, бетеге, боз, сұлыбас, сораң шөптер, қамыс, шырғанақ, тал өседі. Жануарлар дүниесінен таутеке, елік, қасқыр, түлкі, борсық, қоян, құстардан тау күркетауығы, тырна, бұлдырық, қырғауыл т.б. тіршілік етеді.

Халқы өңдеу

1939	1959	1970	1979	1989^[3]	1999	2009^[4]	2021
36295	▲71292	▲91359	▼67947	▲110575	▼104652	▲124684	▲145472

Тұрғыны 143 827 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (49,62%), дүнгендер (33,81%), орыстар (9,93%), әзірбайжандар (2,68%), қырғыздар (1,06%), түріктер (0,71%), немістер (0,30%), басқалары (1,90%).

Әкімшілік бөлінісі өңдеу

Аудандағы 41 елді мекен 19 ауылдық округке біріктірілген:


Әкімшілік бірлік	Орталығы	Елді мекендері	Халқы (2009)
Алға ауылдық округі	Алға ауылы	3	958
Ауқатты ауылдық округі	Ауқатты ауылы	3	7237
Бетқайнар ауылдық округі	Бетқайнар ауылы	2	4562
Жамбыл ауылдық округі	Жамбыл ауылы	2	4541
Кенен ауылдық округі	Кенен ауылы	1	2496
Қақпатас ауылдық округі	Қақпатас ауылы	2	2693
Қаракемер ауылдық округі	Қаракемер ауылы	2	3286
Қарасай ауылдық округі	Қарасай батыр ауылы	2	4413
Қарасу ауылдық округі	Қарасу ауылы	2	4724
Қасық ауылдық округі	Әлжан ана ауылы	1	3378
Қордай ауылдық округі	Қордай ауылы	1	27433
Масанчи ауылдық округі	Масанчи ауылы	3	14502
Ноғайбай ауылдық округі	Ноғайбай ауылы	3	2404
Отар ауылдық округі	Отар ауылы	4	11749
Сарыбұлақ ауылдық округі	Сарыбұлақ ауылы	2	5919
Сортөбе ауылдық округі	Сортөбе ауылы	2	17183
Степной ауылдық округі	Степное ауылы	3	4484
Сұлутөр ауылдық округі	Сұлутөр ауылы	2	1283
Үлкен Сұлутөр ауылдық округі	Үлкен Сұлутөр ауылы	1	1429

Қордай кедені, Қазақстан Қырғызстан шекаралары

Ірі елді мекендері:
Ауыл аты	Халық саны
Қордай	27,4 мың
Сортөбе	14,6 мың
Масанчи	13,6 мың
Гвардейский	6,5 мың
Ауқатты	5,9 мың
Отар	4,5 мың
Бетқайнар	4,2 мың
Қарасу	3,5 мың
Қарасай батыр	3,5 мың
Әлжан ана	3,4 мың
Жамбыл	3,3 мың
Қаракемер	3 мың
Қайнар	3 мың
Сарыбұлақ	3 мың

Ауыл шаруашылығы өңдеу

Аудан шаруашылығы негізінен қант қызылшасын, сүтті-етті мал, қой өсіру, астық өндіруге маманданған. Аудан шаруашылығына пайдаланылатын жердің аумағы 234,0 мың гектар, оның ішінде жыртылған жері 52,6 мың гектар (13,6 мың гектары суармалы), көп жылдық өсімдіктер 0,508 мың гектар жерді қамтиды. Шабындығы 4,8 мың гектар, жайылымы 180,0 мың гектар. 2001 ж. дәнді дақылдар 70,5 мың гектар жерді, қант қызылшасы 0,1 мың га, майлы дақылдар 4,2 мың гектар, темекі 82 гектар, картоп 1,5 мың гектар, көкөніс 4,0 мың гектар, бақша егісі 1,2 мың гектар жерді қамтыды. Сонымен қатар, 484 гектар жерге жемістік және жүзімдік дақылдар отырғызылған.

Ауданның барлық меншік түрлерінде (2001) 30,4 мың сиыр, 15,2 мың шошқа, 207,6 мың қой мен ешкі, 6,5 мың жылқы, 175,1 мың құс болған. Аудан шаруашылығы өнімдерін өндіретін 10 ассоциация жұмыс істейді.

2001 жылдың қазан айындағы көрсеткіш бойынша ауданда халыққа түрлі салада қызмет көрсететін 668 шаруа қожалығы, 9 ӨК, 4 АҚ және 9 ЖШС болған.

Ауданда 2001 жылдың басында 730 трактор, 180 комбайн, жем-шөп жинайтын 54 комбайн, қызылша жинайтын 3 комбайн болды. Ауданда 10 ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін ассоциациясы болған. Элита тұқымды және тұқым шаруашылықтарынан астық бағытындағы «Достық» өндірістік кооперативі және «Қайнар» акционерлік қоғамы «Стекловидная – 24», «Безостая – 1», «Богарная – 56», «Интенсивная», «Жетісу» сорттарын өндірумен шұғылданды. 2001 жылдың қазан айындағы көрсеткіш бойынша ауданда 668 шаруа қожалықтары құрылып, олар жоғарыда айтылған көрсеткіштерге жетті. Ал, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық түрлерінің саны аудан бойынша 1.10. 2001 ж. 690-ға жетті, оның 668-шаруа қожалығы, 9 өндірістік кооперативті. Ауданда 4 акционионерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі 9 серіктестік тіркелген.

Әлеуметтік нысандар өңдеу

Қордай ауданында М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеттің филиалы, Ноғайбай ауыл шаруашылығы колледжі бар. Одан басқа, ауданда мектепке дейінгі 1 балалар мекемесі, жалпы білім беретін 48 мектеп, мәдениет объектілерінен 28 мәдениет үйі, 2 музей, 38 кітапхана, денсаулық сақтау мекемелерінен 4 аудандық аурухана мен емханасы, 14 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 8 фельдшерлі-акушерлік пункт және 12 фельдшерлі пункт болды. Ауданда әр түрлі 37 діни бірлестік бар. Оның ішінде 32 мешіт, одан басқа православиялық шіркеу, Свидетели Иегова, евангелиялық (баптистер), христиан адвентистерінің «7 күн» деп аталатын бірлестіктері тіркелген.

Аудан экономикасы өңдеу

Ауданда шағын кәсіпкершілікпен айналысатын мекемелердің 10,5% – өнеркәсіп өнімдері саласында, 13,2% – ауыл шаруашылығында, 30,9% – саудада, 2,6% – көлік және байланыс, 4,6% – құрылыста, 0,6% – қонақүй мен мейрамханаларда, қалған 37,5%-і басқа салаларда қызмет істейді. 1991 ж. қарағанда 2001 жылы өнеркәсіп өсімі 20,9%-тен 91,1%-ке, яғни 4,5 есеге жуық өсіпті. Ауданда өнеркәсіп өнімдерін өндірумен 16 шағын кәсіпорын, ауыл шаруашылығында – 20, құрылыста – 7, көлік және байланыс саласында – 4, саудада – 47, қонақүй мен мейрамханада – 1, басқа салаларда 57 шағын мекемелер қызмет көрсетеді.

Қордай өңірі қазақтың халық ақыны, әнші Кенен Әзірбаевтің өмірімен тығыз байланысты. Аудан жерімен республикалық маңызы бар автомагистраль өтеді. Аудан орталығы – Қордай ауданынан Тараз қаласына дейінгі қашықтық 300 км-ді құрайды.

Әкімдері өңдеу

Құрманғали Уәлиұлы Уәли әкімшілік басшысы 1992-95, әкім (02.1998-07.2007)
Мұратбай Сматайұлы Жолдасбаев 2007—2009 жж.
Ілияс Әлімұлы Тортаев (желтоқсан 2009 — қаңтар 2012)
?
Нұржан Сәбитұлы Календеров 28 шілде 2013 года - 31 желтоқсан 2013 года
Қайрат Әскербекұлы Досаев (17.02.2014-2017)
Байтөле Болатбек Байқонысұлы 27 наурыз 2017

Ауданнан шыққан тұлғалар өңдеу

Марат Мәзiмбай (12.4. 1974) — кәсіпқой боксшы, IBА чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері.
Кенен Әзірбаев (1884-1976) — қазақтың әйгілі халық ақыны, композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері.
Айгүл Иманбаева — (15.03.1977) Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) эстрада әншісі, актриса.ҚР Еңбек сіңірген қайраткері.
Саят Медеуов - (Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) әнші, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері.
Мақсат Базарбаев - (Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) әнші
Несіпбек Дәутайұлы - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен аулының тумасы, жазушы, халықаралық "Алаш" сыйлығының лауреаты
Марал Ысқақбай - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері
Мұхтарбай Өтелбаев - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер аулының тумасы, академик, Профессор

Дереккөздер өңдеу

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[3] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[4] ҚР халық санақтары

[1]

[2]

[3]

[4]