Қызыл қайың

Қызыл қайың немесе қырғыз қайыңы (лат. Betula kirghisorum) – қайыңдар тұқымдасына жататын ағаш. Қызыл қайыңның жалғыз Отаны бар, ол — Қазақстан. Бұл сирек кездесетiн тал әлемнiң өзге бiрде-бiр елiнде өспейдi. Қазақстанның өзiнде Алматы облысындағы Текес пен Байынкөл өзендерi аңғарында ғана тараған.

Қызыл қайың
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Core eudicots Сабы: Fagales Тұқымдасы: Betulaceae Тегі: Қайың Түрі: B. kirghisorum
Екі-есімді атауы
Betula kirghisorum Sawicz

Бүгiнде қайыңның бұл түрi Қызыл кiтапқа енгiзiлген. Алайда, бұған қарамастан, жыл сайын ағаш ареалы тарылу үстiнде. Қызыл қайыңның тағдыры бүгiнде қыл үстiнде десек те болады. Өйткенi ол — Нарынқол ауылы тұрғындарының негiзгi отын көзiне айналған. Биіктігі 2 — 4 м, жалпақ жапырағының ұзындығы 3 — 4 (5) см, ені 1,5 — 3 см, қабығы ақшыл-қызғылт түсті. Аналық сырғасы сопақша (ұзындығы 1,8 см-дей, ені 0,7 см). Мамыр айында гүлдейді. Жемісі — қанатты жаңғақ. Әсемдік үшін де өсіріледі. Тау беткейлеріне топырақ эрозиясына қарсы егіледі. Ал Наурызым және Аманқарағай орманында өсетін өте сирек кездесетін Қызыл қайың қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Ресми дерек көздерiне сүйенсек, соңғы он бес жыл көлемiнде қызыл қайыңның өсу аймағы 15-20 пайызға қысқарған. Айталық, 1990 жылы қайың ареалы 225 гектарды құраса, бүгiнде 180 гектарға әзер жетедi.

Қызыл қайың— Алматы облысы Алакөл ауданындағы ауыл, Көлбай ауылдық округінің орталығы. Аудан орталығы — Үшарал қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде, Лепсі өзенінің оң жағалауында. Тұрғыны 1,3 мың адам (2003). Ауыл 1992 жылға дейін “Саратовка” деп аталып келген. 1997 жылға дейін Үйгентас ауданына қарады. 1963 — 97 ж. “Саратов” кеңшарының орталығы болды. Оның негізінде 1997 жылдан Қаазақстанда ЖШС және бірнеше шаруа қожалығы құрылды.