Қырым таулары

Басқа мағыналар үшін Қырым (айрық) деген бетті қараңыз.

Қырым таулары — Қырым түбегінің оңтүстік бөлігіндегі тау. өзегі 150 км, ені 50 км. Қара теңіз жағасын бойлай жатқан Бас қырқа — Яйладан және куэста түріндегі Орта, Солтүстік қырқалардан тұрады. Яйла жотасы шағын Ай-Петри, Ялта, Бабуган-Яйла, Чатырдаг, Демерджи, Тырке, Қараби-Яйла, Кошка қырқаларынан құралады. Геологиялық құрылымы жағынан Яйла Қырым антиклинорийінің орталық белдеміне, Орта және Солтүстік қырқалар оның солтүстік қанатының моноклиналіне сәйкес келеді. Ең биік жері — Роман-Кош тауы (1545 м). Сазды тақтатастан және әктастан, мергельден түзілген. Карст жиі кездеседі (қ. Қырым түбегі).^[1]

Климаты

Қырым тауларының беткейлері басым желдер мен биіктік белдеулерінің әсерінен әртүрлі климаттық жағдайларға ие. Яйланың оңтүстік беткейінің төменгі бөлігінде жерортатеңіздік климаты бар, қысы жұмсақ (жағалауда орташа ауа температурасы 2-4 °C) және жазы өте жылы (шілде айының орташа температурасы 24 °C). Жаз бен күз шуақ болып келеді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 600 мм (максимум қыста), шығысқа қарай азаяды. Қысы бірқалыпты (–4-тен –5 °С-қа дейін), жазы салқын (шілдеде орташа температура 15–21 °С), батысында жылдық жауын-шашын мөлшері 1000–1200 мм, шығысында 500–700 мм. Таудағы қыс әдетте қазанның ортасынан наурыздың соңына дейін созылады, ауа райы тұрақсыз, қаңтардағы ауа температурасы -10-нан +10 °C-қа дейін өзгеруі мүмкін. Беткейлердің жоғарғы бөліктеріндегі қар жамылғысының қалыңдығы 1 м-ден асады, кейбір тау жоталарының (Ай-Петри, Бабуган-Яйла, Чатырдаг және Демерджи-Яйла) беткейлері қар көшкініне бейім.^[2]

Жалпы сипаттама

Қырым таулары түбектің оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде 160 км.-ге созылып жатыр. Қырым массивтерінің биіктігі шағын, оларды Орал немесе Алтай шыңдарымен салыстыруға болмайды, бірақ Қырым тауларының қол жетімділігі мен көркемдігіне байланысты олар көптеген туристерді тартады.^[3]

Қырым таулары - биіктігі, құрылымы және сипаттамалары бойынша әртүрлі массивтердің жиынтығы. Қырым таулары шартты түрде екі ұзын аңғармен бөлінген солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан Сыртқы, Ішкі және Негізгі жоталарға бөлінеді. Солтүстік шыңдар жұмсақ беткейлерімен ерекшеленеді, ал оңтүстікке жақындаған сайын тау жыныстарының табиғаты күрт өзгереді: олар тік жарқабақты болып келеді. Қырымдағы көптеген таулар табиғи қазыналары бар көптеген үңгірлермен, үлкен биіктіктен құлаған керемет сарқырамалармен және олардың беткейлерін жауып тұрған реликт өсімдіктермен қосымша қызығушылық тудырады.^[4]

Қырым тауларындағы барлық үш жота бір нүктеде - Феодосияға жақын Старый Крым қаласында біріктіріледі, және олар әртүрлі жерлерден басталады. Біріншісі, солтүстіктен, Қырым тауларының сыртқы жотасы Фиолент мүйісінен басталады. Бұл бөліктегі таулардың максималды биіктігі 350 метрге жетеді. Екінші (ішкі жота) Севастополь облысында орналасқан Сапун тауынан бастау алады. Бұл тау жотасының биіктігі 450-ден 750 метрге дейін жетеді. Негізгі жота Балаклава қаласынан басталып, Агармыш тауына дейін көтеріледі. Дәл осы жерде Қырым тауларының ең биік нүктелері орналасқан.

Қырым тауларының негізгі жотасының шыңдарының беттері яйла деп аталатын бірнеше бөліктерге бөлінеді. Олар оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай бірінен соң бірі келесі ретпен орналасқан:

Теңіз деңгейінен 740 метрге дейін биіктікте орналасқан Байдар яйла,
Ай-Петри яйла, биіктігі шамамен 1320 метр,
Ялта яйла, максималды биіктігі 1406 метрге дейін,
Никицк яйла, биіктігі 1470 метрге жетеді,
Гурзуф яйла (шамамен 1540 метр),
Қырымдағы ең биік яйла - Бабуган-яйла, оның ең биік нүктесі бүкіл түбектің ең биік нүктесі - Роман-Көш тауы, биіктігі 1545 метр.

Қырым тауларының негізгі жотасының шыңдары бір-бірімен өте тығыз байланысты және нақты шекаралары жоқ. Басқа тау яйлары бөлек, тек асуалар арқылы байланысады. Мысалы, Бабуған-Яйлу мен Чатыр-Даг жотасы Кебит асуын байланыстырады. Ангарск асуы арқылы Демерджи-яйла мен Долгоруков яйлаға жетуге болады, одан сәл ары қарай ауданы жағынан ең үлкені Қараби-яйла бар. Қырым тауларының шығысында жайлаулар қысқа жоталармен алмасады, олардың кейбіреулерінің шыңдары жанартаулық (Қара-Даг) болып табылады. Қырым таулары кең аумақты алып жатыр. Тек ішкі жота бір жарым мың шаршы шақырымнан астам жерді алып жатыр. Яйлалар шамамен 35 000 гектар аумақты алып жатыр. Бұл орындар альпинистердің жиі назарын аударуда.^[5]