Қырғыз қағандығы

	Қырғыз қағанаты ; қағанат
	; 846 жылы Алп Солағайдың уақытындағы Қырғыз қағандығы.
Астанасы	693 – 840 Кемиджкет ; 840 – 923 Орда-Балық
Тіл(дер)і	Енисей Қырғыз тілі
Діні	Тәңіршілдік
Басқару формасы	Империя
	қаған
- 693 – 711	Барсбек қаған
- 820 – 840	Ажо
- 840 – 847	Алп Сол

Қырғыз қағандығы – Енисей қырғыздарының (қырғыз-хакастардың) Оңтүстік Сібірде болған мемлекеті.

Жалпы шолу

Негізгі территориясы – Саян жотасының солтүстігінде Енисейдің ортаңғы ағысы алабындағы Минуса ойпаты. Қырғыз қағандығы – ертедегі түрік дәуіріндегі негізгі тарихи-мәдени үш аймақтың бірі. Ертедегі түрік дәуірінің тайпалары бір-бірінен алшақ жатқан географиялық аймақтарда тұрғанына, этникалық айырмашылықтарына қарамастан, тұрмыс-салтында, шаруашылығында, мәдениетінде көптеген ортақ ұқсастықтар болды.

Қырғыз қағандығының тарихи аумағы

Тарихы

Қырғыз қағандығының саяси-әлеуметтік, экономикалық тарихы оңтүстіктегі көршілерінің тарихымен тығыз байланысты. Қырғыз қағандығының орталығы болған Минуса ойпаты 6 ғасырдан -9 ғасырдың басына дейін Шығыс түрік қағандығына тәуелді болды. Қырғыз тайпалары арасында тыныштықтың сақталуын бақылаушы Шығыс Түрік қағандығының әскері ған тұрды. Бұл қырғыздарға едәуір дербестік берді. Оны ұйғырларға бағынышты қырғыздар азаттық алу жолындағы күреске пайдаланды. Ұйғырлар мен қырғыздар арасындағы қырғын соғыс 20 жылға созылды. 840 жылы бұл оқиға шарықтау шегіне жетті. Қырғыз қағандығының атты әскері Орталық Азияға баса көктеп кіріп, ондағы отырықшы ұйғыр қалалары мен көшпелі тайпа мекендеріне ойран салды, Орхондағы ұйғыр қағандығының астанасын талқандады. Ұйғырлардың соңғы қарсылығы 847 жылы бір жола тоқтатылды. Қырғыз қағандығының билігі Монғолия мен Шығыс Түркістанға түгел жүрді. 840 жылдан 924 жылға (қарақытайлар Монғолияны жаулап алғанға) дейінгі аралық Қырғыз қағандығының гүлдену дәуірі болды. Орталық Азияны берік мекендеу ниетімен 9 ғасырдың орта кезінде қаған ордасын Яғлакар қаған Енисейдің бастауынан Танну-Ола жотасының оңтүстігіндегі селенгаға көшіреді. Бірақ бұл жоспар аяқталмады. Қарақытайлардың 10 ғасырда Орхонға жасаған жорығы нәтижесінде қырғыздар Саян жотасының теріскей бетіндегі ежелгі өз қонысына қайта ығыстырылды. 13 ғасырдың бас кезіне дейін қырғыздар тәуелсіз болды. 1209 жылы Енисейдің ортаңғы ағысы алабына қалың қолды бастап Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы келді. Табан тірескен шайқастарда жеңілгеннен кейін ғана қырғыздар бас иді. Қанды жорықтарға толы 13 ғасыр Қырғыз қағандығы мәдениетінің құлдырау дәуірі болды.

Тұрмысы

Жазба деректермен мен археологиялық зерттеулерге қарағанда 6-10 ғасырда қырғыздар мал шаруашылығымен, егіншілікпен айналысқан, аң аулаған. Оларды қолөнері, әсіресе металл өңдеу кең дамыған. Қырғыз қағандығында мүлік теңсіздігі айқын байқалады.

Лауазымдар

Қоғамның билеуші ру басы – ақсүйектер болған. Енисей алабында қырғыз мемлекеті құрылар қарсаңында қолына мал-мүлік, жайылымдық, егіндік жерлерді топтастырған үстем тап өкілдері бөлініп шыға бастаған. Олар түрлі жәрежедегі әскер басы қызметін атқарды. Қырғыз қағандығын билеуші ең жоғарғы әкімнің лауазымы қытай жазбаларында «ажо» деп аталған, бұл Алтай түріктеріндегі қаған лауазымына барабар. Ресми қызмет адамдары разрядқа, яғни «министрлерге», бас басқарушыларға, меңгерушілерге, іс әкімдеріне, жетекшілер мен даганьдарға бөлінді. Олар ақсүйектердің жоғарғы өкілі болып, әскери-соғыс істерімен де, азаматтық-әкімшілік жұмыстарымен де айналысты. Ақсүйектердің әлеуметтік тірегі жасақтар еді. Жасақ көшпелі қырғыздардың орташа тобынан құралды. Қырғыздың атты әскері 80 мыңдай жауынгерден тұрды. Қаруы – садақ, қылыш, семсер, найза. Қырғыз қағандығының қоғамдық өмірінде соғыс ерекше роль атқарды. Соғыстар негізінен ру басшыларының мүддесі үшін жүргізілді. Ертедегі қырғыздардың басқа да түркі тілдес тайпалардың ортақ мәдениетінің зор детістігі сол заманда көне түркі жазуының жасалуы. Ғалымдар арасында Орхон – Енисей жазуы 7 ғасырдан бұрын пайда болған деген пікір бар.

Дереккөздер

История Киргизской ССРт. 1, Фр.,1968;
Бартольд В. В., Киргизы. Исторический очерк, Соч., т. 2, ч.1, М., 1963;
Бернштам А. Н.,Историческое прошлое киргизского народа, Фр., 1942;
Киселев С. В., Древняя история Южной Сибири , 2 изм., М., 1951.