Тәңіршілдік

Тәңіршілдік — дәстүрлі түркі халқының дүниетаным бастауындағы монотеизмдік еркін ілім, метафизикалық сенім үлгісі болып, оны ежелгі заманда және ортағасырда Еуразия даласындағы көшпенділер және кейбір осы замандық халықтар мен тұлғалар ұстанады. Тәңіршілдік сенімі көне түркі халықтарының, Ғұндардың, Болғарлардың, моңғолдардың, маньчжур және мадяр халықтарының ұлттық мәдениеті мен болмысына терең ықпал еткен тарихи сенім болды, Көктүрік қағанаты, Батыс Түрік қағанаты, Шығыс Түрік қағанаты, Дунай және Еділ Болғарлары, Моңғол империясы, Хазар қағандығы) қатарлылардың мемлекеттік діні болды. ІХ ғ түркілердің әйгілі туындысы «Ырық бітік» кітабында "Тәңірі - Түрік Тәңрісі" (Түріктердің Құдайы) ретінде аталған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, империялық деңгейде Тәңіршілдік әсіресе ХІІ – ХІІІ ғасырларда монотеизмдік сенім/дін ретінде ұстанылған; қазіргі тәңіршілдердің көбі оны монотеизмдік деп санайды.

Орхон-Енисей ескерткіштерінің Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк тас ескерткіштерінде "Тәңірідей Тәңріден жаралған" деп басталады, әрі "Төбеңнен Тәңірі баспаса, астыңнан қара жер айырылмаса, түркі халқы төріңе кім шыға алады, тәбәрігіңді кім жырта алады" деген сөздер бар.

Аббас халифатының елшісі Ибн Фадлан Хғ басында оғыздарға жасаған саяхатында “түріктердің қиын-қыстау кезеңде 'Бір Тәңірі' деп, басын көкке қаратып мінажат ететінін" айтқан. Әртүрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мөңке хан: "…Біз тек Бір Тәңіріні медет етеміз" деген ұстанымын еуропалық миссионер-саяхатшылар Марко Поло, Джованни Плано Карпини, Вильгельм Рубрук жазып қалдырған. «Тәңір» ұғымы Шумер сына жазуларында, сондай-ақ ғұндар мәдениетінде “Зингир” (“зеңгір”) түрінде кездеседі.

Кеңес одағы ыдыраған 1990 жылдардан бастап Тәңіршілдік Орталық Азиядағы (Қазақстан, Қырғызстан, Ресейдегі Татарстан, Башқұртстан) түркі тілді халықтардың интеллектуалды зиялыларының ұстанымы болған. Ол сондай-ақ Бурятияда, Сахада (Якутияда), Хакасияда, Тывада және басқа да Сібірдегі түркі халықтарында біртіндеп дами бастады. Алтайлық Бурханизм және Чуваштардың Ваттисен йăли қатарлылардың кей элементтері тенгризмге ұқсайды. Моңғолияны кейде оның тұрғындары "Мәңгілік көк Таңрінің елі" (Munkh Khukh Tengriin Oron) деп атайды.

"Тәңір" сөзі

Ежелгі және қазіргі түріктер арасында Тәңір (көне түркіше: Täŋri) ұғымының түрлі формалары бар: Тәңірі, Тангара, Тангрі, Танри, Тангре, Тегри, Тингир, Тенкри, Тери, Тер, Туре. Тәңір сөзі көне түркі тілінен шыққан: Тенк ("таң сәрі") немесе Тан ("таң"). Сонымен қатар, Стефан Георгтің болжауынша, түрікше "Тәңірі" сөзі түптеп келгенде Прото-Енисейдің *tɨŋgVr - "жоғары құдірет" сөзінен келіп шыққан.

Сенім жүйесі

Тәңіршілдік сенімі бойынша, Тәңірі – барша болмыстың арғы құдіретті киесі, әрі негізі. Қазақта "иттің иесі болса, бөрінің Тәңірісі бар" деген терең мағыналы сөз бар. Ұлы Тәңірдің “Көк, Ұлы, Нұр”, т.б. сипаттары биіктікті, тұтастықты білдіреді. Тәңір өзін медет етушілердің соғыста жеңуіне де, өмірде өзіне тән өмір жолын тауып, мағыналы, мәнді, табысты, салиқалы, салуалы ғұмыр кешуіне де, биік орын мен мансапқа көтерілуіне де, сондай-ақ халықтардың өркендеп, өсуіне де жол ашады. Ғалам - Тәңірінің кітабы; Тәңіріні түсіну - сол ғаламды тану мен түсіну арқылы іске асады; Тәңірі сүйген кісі болу - сол ғаламда биік мақсаттарға талпына алу арқылы іске асады. Тәңірі ешкімді алаламайды, тек ол берген ерік-жігер мен зердені дұрыс қолдана алу-алмау адамдардың әртүрлі деңгейде болуын белгілейді. Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша күйзеліске ұшырау - халықтың рухани азғындап, өз тамырынан азып, қабілетсіз жалқау, надан және арсыз болғаны үшін Тәңірі оларға жіберген жазасы болып саналады.

Галерея

• 
  Хан Тәңірі шыңының шоқысы
• 
  Тәңіршілдік символы
• 
  Бұрхан Қалдун тауы, Шыңғыс хан осында ылғи тауап етіп тұрған.
• 
  Тәңіршілдік кресті
• 
  Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі "Тәңір" сөзінің жазылуы
• 
  Арғын ханның (Arghun Khan) 1289 жылғы Француз патшасы Филип IV -ке көне Ұйғыр жазуымен жазған хаты. Хатта Тәңіршілдік идеялары сипатталған.
• 
  1246 жылы Папа Иннокентий IV-ке (Pope Innocent IV) Күйік хан (Güyüg Khan) жазған хаттағы мөр. Жазу төбесінен астына қарай, солдан оңға қарай оқылады. Алғашқы төрт сөз "möngke ṭngri-yin küčündür" – "Мөңке Тәңірі-иін күшіндұр" ("Мөңке тәңірінің ұлы күшімен") делінген. "Тәңрі" (Tngri) және "Зарлық" (zrlg) сөздері дауыссыз дыбысты архаизм сөздер.]]