Үнді орта ғасыр өнері

Гупттар дәуірінен кейін, VI ғасырда үнді мәдениетінің дамуында жаңа кезең басталады. Осының алдындағы кезеңдегі қалалық және сарайлық мәдениетке барған сайын мейлінше дінге сүйенетін, елдегі ұсақ та ірі әкімдер күштеп енгізген мәдениет түрлері қарсы қойыла бастағаны атап көрсетіліп жүр. Олар өз биліктерін діни нышандармен байланыстырып отырған. Үнді мемлекеттеріндегі басты рольді енді діни қызметкерлер атқаратын болып алады, бұл кезде ескі дін — буддизм бірте-бірте ығыстырылып, индуизм жетекші дінге айналады. Маурьялар мен Гупттар әулеттерінен шыққан әкімдерге тән Үндістанды бірыңғай мемлекетке біріктіруге деген ұмтылыс ұмыт бола бастайды. Ұсақ князьдіктердің аса әйгілі атаққа ие әкімдерінің өзара соғыс, қақтығыстары мен тартыстары біртіндеп асқына түседі де, мұның өзі ішкі және сыртқы саудаға күшті ықпалын тигізеді; шығыстағы сауда қытайлардың, ал батыстағы сауда арабтардың қолына өтеді.

Индуизм ықпалы

Кхаджурахо храмдық қаласы

Орта ғасыр дәуірінде бүкіл Үндістанда индуистік храмдық сәулет өнері мен пластика гүлденеді. Жекелеген әкімдер мен олардың діни ортадан шыққан кеңесшілері арасындағы өзара бәсеке біртіндеп бірінен-бірі өткен сән-салтанатты храмдар тұрғызуға жеткізеді.

Кхаджурахо храмы

Бұл дәуір бірқатар оңтүстік және солтүстік әулеттердің — Ориссадағы Паллавтар мен Раштракуттардың, Палдар мен Чанделлдердің, Бхаумакарлардың, Кесарилер мен Гангтардың билігімен тығыз байланысты, ал олардың орнын кейініректе, мәселен, Оңтүстік Үндістандағы Чолдар әулеті сияқты құдіретті әулеттер басты. Бұл дәуір шіердің ірі көлемді туындылары — Оңтүстік Үндістанның шығыс бөлігінде Махабалипу рамда салынған мүсіндік әшекейлі құрылыстар, Батыс Декандағы Эллора мен Элефант аралындағы үңгірлік монастырьлар, Чанделлдер әулетінің билігіне жататын Бхуванешвер (Орисса) мен Кхаджурахо храмдық қалалары сияқты тұтас жатқан ескерткіш-қалалар арқылы ерекшеленеді. Палдар әулеті Бенгалия мен Бихарда аса көлемді монументтер қалдырмаған, алайда олар билеген кезден (бұлар буддалық әкімдердің ішіндегі ең соңғы және индуистік гис пластикалары мен құрылыстары мол буддалық университет сияқты) ічжерткіш-куәлар сақталған.

Бұл сияқты ортағасырлық индуистік храм құрылысы бүкіл Үндістан жерінде кең өріс алған. Осы елдің тек бір ғана ауданында — Гуджаратта джайндік діни қауымдар күш алып, өздерінен кейін назар аударуға тұрарлықтай көптеген джайндік құрылыстар қалдырған. Бұл дәүір индуистік өнердің Үндістанға мұсылман жаулаушылары басып кіріп, біртіндеп оның солтүстігі мен Деканды иеленуі алдындағы өріс жая гүлденуінің соңғы кезеңі болатын. Индуистік өнер тек қана қиыр оңтүстікте дербес дами берді. Чолдар әулетінен шыққан әкімдер өз мемлекетін солтүстікке және оңтүстікке қарай кеңейте түсті, қайсыбір кезеңде тіпті Цейлонды да басып алып, Оңтүстік-Шығыс Азияға да тікелей ықпал жасады. Олардың храмдық сәулет стилі Солтүстік Үндістан стилінен, ең алдымен, құрылыстардың монументальдылығы, гопурлар деп аталатын үлкен қақпалары, сол сияқты пластиканың, әсіресе діни қола мүсіндерінің, ерекше тәсілмен дамытылуы арқылы ерекшеленеді. Бұған дейін де Хойсалдар әулетінен шыққан әкімдер Майсурада (Декан) үнді өнері ескерткіштерімен танысушыларды күні бүгінге дейін таңғалдыратын әшекейлі мүсіндері қисапсыз, өзіндік ерекшеліктері мол храмдар салған.

Махабалипурам өнері

Махабалипурам өнері құрамында Айхоле, Бадами және Паттадакал ескерткіштері енетін Чалукьялар кезеңі өнерімен тығыз байланысты. Алайда, бұл жерде, Үндістанның оңтүстігінде, шығыс жағалауға жақын жерде жергілікті дәстүрлер де сақталып қалған, соның арқасында діни сәулет үлгісінде де, пластикада да өзіндік ерекше туындылар жасалып отырған.

Махабалипурам (немесе Мамаллапурам) қаласы Паллавтар әулетінен шыққан, кейде Махмалла (640—64) деген атқа да ие I Нарасимхаварман патшаның тұсында салынған. Паллавтар әулетінен шыққан әкімдер VII және VIII ғасырларда бүгінгі күндерде де көркемдік кұны аса зор өнер туындыларын қалдырған. Бұл өнердің ең таңдаулы үлгілері мыналар: индуистік үңгір-храмдар; тұтас жартастардан ойып жасалған ратха деп аталатын храм үлгілері; жартастарға ойып салынған бедерлі зор суреттер, олардың ішіндегі ең елеулісі «Ганганың жерге төмен түсуі» деп аталатын әйгілі бедері сол сияқты Махабалип-урамдағы үлкен жағалау храмы.

Бұл жерде ең алдымен жартасқа ойып салынған бас ратханы, эпостық қаһармандар мен кұдайлар атымен сақталған Арджуна, Бхима, Дхармараджа, Сахадева және Ганеша ратхаларын атаған жөн. Сол жартастан Шиваға табынуға байланысты шыққан қасиетті жануарлар — піл, арыстан, бұқаның зор бейнелері де ойып жасалған. Бұл ратхалардың ішіндегі ең шағыны Арджуна ратхасы — төрт жағынан да қисайта салған күмбез тәрізді төбесі бар, шаршы көлемді, қалың қабырғалы біртұтас ғимарат. Осыған ұқсас құрылыс жартасқа ойып салынған «Ганганың төмен түсуі» атты бедерлі суретте де тақуаның тұрғын жайы ретінде бейнеленген.

Ганеши ратхасы

Бхима ратхасы «бөшке тәрізді» күмбез болып келетің, бір қабатты, қырлы құрылыс ретінде салынған. Қушықтау жағындағы есігі көне буддалық чайтьяның терезесіне ұқсас. Сахадева ратхасында да «бөшке тәрізді» күмбез бар. Бұл ғимарат көп қабатты етіп салынған, әр қабаты бірінің үстіне бірі орналасқан және олар жоғарылаған сайын целла мен вестибюльден тұратын үнді храмына тән қалыпта қырланып, кішірейе түсіп, қайталана береді. Дхармараджа ратхасы шаршы бейнелі, үстіңгі жағы пирамида тектес қондырғымен ұштасады. Осы ратхалардың бәрі де көп сатылы (көп қабатты) құрылысқа ұқсатылып салынған және көптеген бір тектес сәулеттік детальдар сәнді түрде қайталанып отырады.

Бүкіл осы ратхалар тобы тұтас алғанда храмдардың тастан жасалған шағын үлгілері комплексін көргендей әсер қалдырады. Алайда, бұлар — сәулет пен сәндік өнердің шын мәнісіндегі қазыналары. Махабалипурамдағы үңгір-храмдар да Шиваға арналып салынған. Бұлар жартастардан ойып жасалған, колонналар ұстап тұрған веранда формалы вестибюлі бар үңгірлер болып табылады. Олар мейлінше әдемі салынған ірі бедерлі суреттермен безендірілген және бұлар Паллавтар кезеңіндегі пластикалық өнердің шебер жетістіктерінің қатарына жатады. Мысал ретінде Кришну құдайды бейнелейтін аумақты бедерлі суреті бар бес ағалы-інілі Пандавтар үңгірі Панча-Пандава-Мандапаны, сол сияқты Шиваға арналған бейнелері бар Тримурти храмын атауға болады. Бұрын да бірнеше рет аталған жартастағы зор бедерлі сурет «Ганганың төмен түсуі» пішіңдік бейнелерге өте бай. Құдайлар, адамдар мен жануарлар аспаннан жерге, жартас ортасындағы табиғи құлама су нобайын бейнелейтін жарыққа түсіп келе жатқан өзен тәңіриясы Ганганы қадағалап, құттықтап тұр. Ақыр соңында Махабалипурамдағы Жағалау храмын алайық. Мұның табаны — шаршы целла, оның үстінде мұнара тәріздес қондырғы көтерілген. Алдында — вестибюль және өтпелі бөлме, сол сияқты колонналар ұстап тұрған, жиналыстар өткізілетін үлкен зал бар. Храм түгелдей тас қорғанмен қоршалған, оның үстіне Шиваға арналған Нанди бұқалары орналасқан.

Паллавтар кезеңі

Паллавтар кезеңінің ескерткіштері Махабалипурамнан сырт жерлерде де баршылық. Бұл жерде Паллавтардың ескі астанасы Канчипурамдағы үлкен Кайласанатхи храмын ғана атап кетпекпіз. Құрылыстың түрлі бөлектерінің арақатынасы өз мөлшері жөнінен Жағалау храмын еске түсіреді. Мұндағы басты ғимарат та жоғары қарай тарыла түсіп отыратын тік ярусты, пирамида бейнелі қондырғысы, ұшында мұнарасы бар. «Бөшке бейнелі», пирамида тәрізді төбелер оңтүстік үнділік храм үлгілерін мұнара үстінде тіп-тік жоғары көтерілетін солтүстік үнділік шикхара үлгісінен ерекшелеп гұрады. Алайда, солтүстік үнділік храм үлгісі жұпыны, шағындау келетін болса, Паллавтардың соңғы кезеңіндегі және одан кейінгі кезеңдердегі оңтүстік үнділік сәулет мейлінше аумақты храмдық комплекстерге бет бұра берген, бұл кезеңдерде жекелеген храмдардан біртіндеп аса зор қақпалы алып тас дуалдармен қоршалған храмдық тұтас қалаларға көшу өріс алған. Паллавтар стилі сәулет өнері дамуының көп кейінгі дәуірлеріне — түбектің қарама-қарсы батыс бөлігінде орналасқан Айхоле мен Паттадакаладағы Чалукьялар кезеңіне дейін ықпал жасаған. Алайда, ол тек Раштракуттар өнерінде, ең алдымен, Эллораның үңгірлік және жер үсті сәулетінде барынша гүлдене түскен. Раштракуттар әулетінің әкімдері өздерінің бұрынғы билеушілері Чалукьялардан азаттық алғаннан кейін, 750 жылдан кейін іле-шала аса алып қүрылысты бастап жібереді. Олар өз тұсындағы құдіретті үнді әкімдері болып табылады және X ғасырға дейін билеп тұрды, алайда орта ғасыр өнері олардың астанасы Маньякхетадан (осы заманғы Малкхед) көп ештеңе сақталмаған. Сол себепті де олар билеген кезеңнен қалған бірден-бір алып құрылыс — махабалипурамдық ратхаларға ұқсас Эллорада" жартастан ойып салынған Кайласанатхи храмы. Бұл ешқандай да үңгірлік храм болмағанмен, оны әдетте Эллорадағы үңгір храмдарының қатарына жатқызып, 16-номермен белгілеп жүр. Храмды жасау жұмыстарын Паллавтар сәулетшілері жүргізгенімен де Канчипурамды Раштракуттар жаулап алған соң орын алған деген болжам бар. Кайласанатхи храмы ұзақ уақыт салынған. Дантидурга кезінде басталып, I Кришнараджа тұсында кеңейтілген. Храм метрден астам тереңдікте жартастан ойылған көлемі 58X51 метр алаң ортасында түр, ал оның аумағы 55X36 метр, төртбүрышты зор ғимарат. Махабалипурамдағы ратха сияқты бұл храм да өзінің бейнелік және сәндік барша әшекейлерімен тұтастай жартастан ойып жасалған. Көлемі мен мықтылық құдіреті жағынан Кайласантты храмы айрықша жоғары бағаланады. Дейр-эль-Бахридағы (Египет, Жаңа патшалық, біздің дәуірімізге дейінгі XVI—XV ғасырлар) жартастан ойылған египеттік аса әйгілі Хатшепсут храмымен ғана салыстыруға болар.

Эллора

Аджанта сияқты Эллора да көп ретте буддалық емес, индуистік храмдар болғанымен, жартастағы аса зор храмдардың көп топталған жері болып табылады. Жоғарыда сипатталып суреттелген, шын мәнісінде жартастан ойылған храмдар қатарына жатпайтын, жер үсті кұрылысы болып табылатын Кайласанатхи храмын есепке алмаған жағдайда, мұндағы храмдардың бәрі де сәулет өнері даму жолдарын көрсете алмайды, тек жартаста храмдар салу жөніндегі көне үнді дәстүрлерінің аяқталу кезеңінің аса ірі куәлары бола алады. Сол себепті де бұл жерде Эллора өнерінде туындаған жаңа белгілерді ғана атап көрсетуге болады. Олардың қатарына, ең алдымен,жартастардан ойылған алып храмдардағы көркемдік қуаты құдіретті, индуистік мифологиядан алынған монументальды көріністер болып табылатын мүсіндік декор жатады. Бомбейге жақын маңдағы Элефант аралындағы әйгілі Шива храмынан да осы жайды көруге болады. Оның сәулеті — бұрынғы кездердің болмашы ғана қалдығы деуге болады, ал жартастардағы ғаламат бедерлі пластика индуистік өнердің гүлдене түскендігін көрсетеді. Ерте ортағасырлық храмдық сәулеттің дами түскендігін Деканда және Оңтүстік Үндістан жерінде айқын байқауға болады, ал Солтүстік Үндістандағы храмдар туралы көп жай беймәлім болып отыр. Сол кездегі аса ірі саяси орталық Пратихарлар астанасы Канауджи болып табылады. Алайда, кейініректе мұсылмандар жаулап алуы салдарынан Солтүстік Үндістанның осы бір гүлдене түскен кезіндегі храмдық құрылыстың үлгісі бола алатын бірде-бір храм сақталмаған. Дл теориялық жағынан алғанда бұл жерлерде Гупттар билеген түста да индуистік храмдық сәулет өнері жемісті түрде дами түскен деген болжам айтуға болады. Бұл сәулеттің жақсы сақталған үлгілері басқа жерлерден кездеседі, алайда Солтүстік Үндістандағы ортағасырлық храмдық комплекстердің күшті әсер етерліктей дәрежеде болғаны сөзсіз.

Үндістандағы ертедегі және кемелденген орта ғасырдағы аса ірі храмдық екі орталық — Ориссадағы Бхуванешвар мен Чанделлалар әулетінің Бунделькхандтағы орталығы Кхаджурахо болып табылады.

Орисса

Орисса үнді мәдениеті дамуының көне орталығы болып саналады. Ашока Калинганы (Ориссаны) жаулап алған Маурьялар кезінің өзінде-ақ ол соншалық алыста болғанмен, кейінгі сақталып қалған өнер ескерткіштерінің жекелеген жұрнақтарына қарағанда, ерте будда өнерін дамыту жөніндегі аса елеулі провинция болды. Бірқатар құдіретті әулеттер — Бхаумакарлардың буддалық әулеттері, Кесарилер мен Гангтердің шиваиттік әулеттері билеген кезде Бхуванешвар өнердің шын мәнісіндегі орталығына айналды. Алайда, бұл облыстың басқа жерлерінде де елеулі өнер туындылары дүниеге келді.

Бхуванешвар ескерткіштері

Бхуванешвардың ең ертедегі сәулет ескерткіштері қатарына ғажайып Муктешвара храмы жатады. Ол IX—X ғасырларда-ақ индуистік храмға ғама тән, целла қырлары сәл қисайтыла жасалып, көкке шаншылған мұнарасы мен тамаша композициясының, сәнді пропорциясының жетілдірілген үлгісі болып саналады. Мұнда «амалака» деп аталған, жастыққа ұқсас дөңгелек тақтамен тұйықталатын тіп-тік көріністер басым келеді.

Бхуванешвардағы храмдардың барлығы да қызғылт тастан салынған және аса көп пішінді бейнелермен әшекейленген. Алайда, бейнелердің қоюлығы құрылыс тектоникасын көлегейлей алмайды, қайта, сәл қашықтан қарағанда, көлденең де тік сәнді бөліктерге даралап тұрады. Жалпы сәндік бұл сурет үнді пластикасымен әр кезеңде де бірге дамып келе жатқан порталдарды көмкеріп тұратын гүлдерден, сабақтардан және шиыршықтардан жасалған түрлі оюлар сияқты әшекейлерді толықтыра түсіп отырады. Храмның бүкіл өрнектері оның сыртқы қабырғаларына орналастырылған. Ішкі бөлмелерді, олардың ішінде целланы безендіруге мүлдем дсрлік көңіл бөлінбеген. Бұл ішкі бөлме — сырт жағынан соншалық бай безендірілген храм ішіндегі құдайдың қараңғы тұрғын мекені.

Бхуванешвардағы ең үлкен храм — Лингараджан храмы (XI ғасыр шамасы). Бұл Ориссаға тән, бір білікке орнатылған бірнеше бөлмесі, негізгі целласының төбесінде көлемі жөнінен дәл осындай мұнаралардың бәрінен де асып түсетін мұнарасы бар храм болып табылады. Бхуванешварға жақын жердегі Орисса өнерінің орталығы есептелетін Пури қаласында Үндістан жеріне алғаш келген европалық жиһанкездер сан рет тәптіштеп жазған әйгілі Джагантхи храмы орналасқан. Орисса сәулет өнерінің ең биік шыңы бүкіл Үндістандағы ең үлкен храмдардың бірі болып саналатын — Конарактағы Сурья (күн құдайы) храмы. Ол шамамен XIII ғасырдың орта тұсында салынған, қазір назар аударарлықтай көлемді үйінділерғе айналған. Конарактағы храмның сыртқы қабырғаларына зор дөңгелектер бейнеленген, негізгі үйі алып аттар жегшген күн күймесіне байланысты мифологиялық ұғымдарға жауап ретінде салынған.

Храмның пішіндік әшекейлері өзінің дөрекі одағайлықтарымен ерекшеленетін эротикалық мүсіндермен әйгілі". Бұл бейнелердің шығу себебін түсіндіру жолдары сан алуан. Солардың бірі, ең дұрысы да болуы мүмкін, биші әйелдер өнеріне байланысты айтылады. Әдетте, мұндай храмдар жанында құдайлар қалыңдықтары ретінде осындай әйелдер ұсталған, олар сонымен бірге қасиетті діндар-қажыларға «қызмет етіп» отырған, ал мұның өзі қоғам алдында күнәлы кәсіп саналмаған.

Тым жақында А. Бонер мен С. Р. Шарма Конарактағы храмның салынуы жөнінде ертеде құрып кеткен деп есептеліп келген, бірақ кейіннен табылған документтерді жариялады. Бұл документтер храмды жоспарлау және құрылыс техникасы, сол сияқты оның заказ берушілері мен құрылысшылары туралы толық мәліметтер береді. Олардың үнді мәдениеті тарихы үшін маңызы зор.

Солтүстіктегі көлемі жөнінен екінші орын алатыны — батысқа қарай салынған Кхаджурахо храмдық комплексі. Пішіндік әшекейлерінің молдығы және сипаты жөнінен Бхуванешвармен салыстыруға болатын Кхаджурахо храмдары тұтастай алғанда ықшам да жинақы келеді және сәулеті де сәл басқаша. Мұнда да тіп-тік мұнаралар ерекшеленіп тұрады. Алайда, мұндағы мұнаралар шамалы ғана қисайған және олардың көлденең бөліктері көп-ақ. Ғимараттың целла, антарала, мандапа, есігі сияқты жекелеген бөлімдері бір-біріне тығыз орналасқан және бір комплекске біріктірілген, сонымен бірге бұл бөліктердің әрқайсысының оңашаланған мұнаралық қондырғысы бар, ал олардың ең биігі — целла мұнарасы, басқалары шығар есікке қарай біртіндеп сатыланып аласара береді.

Кхаджураходағы мұндай көне храмдардың бірі — Кандарья Махадева (1000 ж.) храмы. Кхаджурахоның пішіндік әшекейлері де өзінің одағай эротикалық бейнелерімен белгілі. Алайда, үнділік храмдық пластикаға тек осы тұрғыдан бір жақты қарау салдарынан көп ретте мүлде әділетсіз баға беріліп жүр. Көптеген ер және әйел бейнелері мүсіндеу өнерінің аса тамаша үлгілері болып табылады және ырғақтық композициясымен таң қалдырады. Мұнда Бхуванешварадағыдан гөрі биік бедерлі суреттер басым келеді, олар кей реттерде өзінің көптігі және көп түрлілігі арқылы ғимарат- тар қабырғаларын тұтастай толтырып тұрады. Алайда, құрылыстың негізгі бөліктері өте-мөте айқын көрінетінін айту керек. Ал олардан кеп кейініректегі храмдар туралы, олардың ішінде пішіндік бейнелері тым көп гапуралары — қақпа үстіндегі мұнаралары бар оңтүстік үнді храмдары туралы бұлай деуге болмайды.

Джайндық кұрылыстар ерекше топқа жатады. Үндістанның кейбір облыстарында (әсіресе, Батыс Гуджаратта және Раджастханның шығыс бөліктерінде) джайнизмді қолдаушылар өз діндерін ғасырлар бойына ұрпақтан-ұрпаққа таратып келеді. XI және XII ғасырларда бұл жерлерде джайндық зор храм комплекстері салынумен болған. Олар осы күнге дейін құлшылық ететін орындар ретінде даңққа бөленуде және олар өздерінің сәулеттік ерекшеліктерімен (мәселен, мұнда қауымның жиналыс орны ретіндегі ішкі бөлмеге мән берілген) ғана емес, бөлшектері тәптіштеле өңделген аса үздік мүсіндік бейнелерімен танымал. Мұнда, Солтүстік-шығыс Үндістанда мүсін сомдайтын материал ретінде мәрмәр қолданылмай келеді, ал Джапурда күні бүгінге дейін мәрмәрдан мүсіндеу мектебі бар. Бұл топ жасаған үлгілердің бірі — Дильварға жақын Абу тауларындағы джайн храмы. Бұл джайндық храмдардан бұрын жасалған Шраван Белголодағы ғибадатханалар да осы дінге жатады. Ондағы Гомматешвара монументтік мүсіншесі 983 жылмен белгіленген.

Храмдық сәулет

Храмдық сәулет соңғы орта ғасырларда Оңтүстік Үндістанда біршама дербес дамыды. Оның бас кезін Паллавтар дәуіріне жатқызуға болады; олар билікке ие бола бастағаннан кейін көп кешікпей-ақ Канчипурамда зор храмдар салынды. Оңтүстік үнділік құдіретті Чолдар мен Пандьялар әулеттері күшейе бастаған тұста олардың астаналарында алып храмдық комплекстер дүниеге келеді. Мысал ретінде I Раджараджа тұсында Танджурда салынған Брихадешвара храмын, XI ғасыр басында тұрғызылған Раджарадешвара храмын, Гангаикондачолапурамдағы Брихадешвара храмын, сол сияқты Тируваннамалаидағы, Чидамбарамдағы, Тируккаликкунрамдағы храмдарды (XI және XII ғасырлар) алуға болады.

Чолдар кезеңі

Чолдар кезеңі — орта ғасырдағы Оңтүстік Үндістанның гүлдену кезеңі. Дәлірек айтар болсақ, бұл кезең Оңтүстік Үндістанның оны елдің солтүстігінен ерекшелейтін сипатын күні бүгінге дейін анықтап беріп келеді деуге болады. Мұндағы ортодоксальдық брахманизм храм. Чолдар кезеңіндегі храм. Кодумбалур. IX—X ғасырлар. дар көмегімен елдегі діни өмірді ғана емес, қоғамдық өмірді де бақылауға алып отырды, сөйтіп храмдарды храмдық қалаларға айналдыра алды. Чолдар әулеті XI және XII ғасырларда бүкіл Үндістандағы ең құдіретті әулетке айналды, ал оның билігі Үндістанның өзінен тыс аса зор территорияларға, мәселен, Цейлонның бір бөлігіне, Бирмаға, Малайя мен Суматраға тарады: Чолдар Камбуджадешамен және тіпті Қытаймен дипломатиялық қатынас жасап тұрды. Теңізден арғы елдермен сауда байланысы Чолдар мен Шривиджаи теңізшілері арасындағы жанжалдардың себепшісі болды. Чолдар кезеңіндегі сәулет стилі әлдебір жаңалық әкеле қойған жоқ, ол Паллавтар кезеңіндегі сәулеттік стильді одан әрі жалғастырып, дамытушы болды, бұл стиль енді пумақтанып, кеңінен дами түсті.

Храмдарға енді көп жер алып жатқан аулалар мен зор қорғандар қосылды, ерекше залдар мен гопура деп аталатын күмбездері бар, түрлі ғибадатханаларға кіретін мықты да биік қақпалар салынды. Бұл алып күмбез-гопура оцтүстік үнділік сәулет өнерінің озіндік белгісіне айналды. Жалпы жоспарда бұл храмдар тіп-тік, іоулім ғимарат болып келеді. Ярустар бірінің үстіне бірі қабаттасып отырады да, жоғары қарай біртіндеп кішірейе түсіп, «бөшке бейнелі» күмбез түрінде аяқталады, ал мұның өзі Махабалипурамдағы кейбір ратхаларда да кездескен болатын.

Оңтүстік үнді храмдарының көпшілігі Шива құдайға арналған. Алғашқы кезде храмдарда пішіндік әшекейлері көп болмаған, бірақ, Паллавтар мен Чалукьялар кезеңдеріндегіге қарағанда ұқыпты орындалған көркемдік келісімімен ерекшеленіп отырған. Чолдар әулетінің билігі күшейе түсуімен байланысты көлемдерін ұлкейтуге, мақтанышты ерекше сән-салтанаттылыққа әуестенушілік байқалады. Ал мұның өзі сәулет өнеріне де, храмның пішіндік әшекейлерінің шектен тыс мол болуына да ықпалын тигізді. Танджур мен Гангаикондачолапурамдағы кұдайлар бейнелері шамадан тыс аумақты болып келеді және осыған байланысты жекелеген бөлшектерінің көркемдік сапасы төмендеп кетеді. Чолдар кезеңіндегі алып храмдар да осы теріс бағытты аңғартады. Бірақ соған қарамастан, деревнялардағы шағын храмдар әлдеқайда жоғары көркемдік сапасын сақтап қалып отырған. Бұлардың ішіндегі ең әйгілілері және көркемдік тұрғыдан ең мәнділері — Чолдар кезеңіндегі храмдардың тас бейнелері емес, оңтүстік үнді мемлекеттерінің гүлдену кезеңіндегі үнді өнерінің өзіндік үлгілері болып табылатын қисапсыз мүсіншелер. Қазірде қола пластикасының ең бағалы туындылары ірі оңтүстік үнді храмдарында сақталып қалғаны мәлім болып отыр және оларды көзбен көру жақында ғана мүмкін болды.

Алғашқы орында шиваиттік пластика — Шиваның өзі, өның жұбайы Парвати-Ума және индуистік пантеон құдайлары алады. Билеп жүрген Шива дәл осындай, ол қазірдің өзінде бұл кезеңдегі үнділік қола мүсінінің таңдаулы үлгісі болып табылады. Олардың бәрі мейлінше әсем кейіптерімен, композициялық бітімдерімен және көлемдік келісімнің кемел шеберліктерімен ерекшеленеді.

Сірә, мұндай қола мүсіншелер өз кезінде Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне де жетіп, жергілікті өнердің дамуына ықпал жасаған болса керек. Шри Ланкада осы елді Чолдар әулеті жаулап алған кезеңге жататын көптеген қола мүсіншелер табылды.

Билеп жүрген Шива мүсіншесі бай- қататындай, биге табыну бұл жерде, Шығыс Үндістанда гүлдену кезеңін бастан кешірді. Бедерлі суреттер биші әйелдер мен музыканттардың әр түрлі кейіптегі қыруар вариацияларын бейнелеген. Олардың ішінде ойгілі баядералар — храмдарда діни иарыздар атқарған үнділік биші пйелдер де бар. Олардың пластикалық бейнелерге түсірілген үздік өнері XIX және XX ғасырларда үнділік классикалық биде қайыра дүниеге келді: оларда бейнеленген көне бидегі па үлгілерін жастар үйреніп те алды, ал үнді биі қазірде де би өнерінің ең жоғары жетістігі ретінде дүние жүзіне мәлім. Әсіресе, Чидамбарам храмының қабырғаларында би вариацияларының сан алуан түрлерін әйгілеген бишілер бейнелері көп салынған. Олар күні бүгінге дейін үнді бишілерінің классикалық үнді биі жүйесінің (Бхарата Натьяма) дене қимылы үлгілерін үйренуге көмектесуде.

Хойсалдар әулетінің ықпалы

Халебид ада көрінісі

Хойсалдар әулетінің Майсурдағы (Декан) билігімен байланысты өнерде оңтүстік үнді стилінің өзіндік үлгісі қалыптасты. Осы өнерге жататын ең елеулі храмдар Халебидада, Сомнатхпурада және Белурада (көне замандарда Велапура деп аталған және осы әулеттің алғашқы астанасы болған) орналасқан.

Хойсалдардың алғашқы храмдары Вишну кұдайға арналған. Бұл ғимараттардың ерекшелігі храмдардың сыртқы қабырғаларын ұзын-ұзын ленталар ретінде бір-бірін алмастыра белдеулеп тұратын бедерлік фриздер арқылы жасалатын сәндік күшті әсерінде. Бедерлік фриздердің үстіңгі жағындағы қабырғаларда торлы терезе түрінде тесіктер жасалған. Зилдар ішінде сол кезеңге тән «томпақ» формалы дөңгелек колонналар биіктей түскен.

Халебид ада қазбалары

Хойсалдар кезіндегі храмдардың пішіндік әшекейлері де өзіндік ерекшеліктерге ие. Мифологиялық аңдар мен адамдар бейнелері өзара тым жақын орналасқандықтан және тым қою өрнектелгендіктен, бейнеленген көріністе не болып жатқанын анықтау қиынға түсіп отырады. Бұл фриздер өздерінің формасы жағынан белге байланатын таза сәндік ленталарға ұқсайды. Құдайлардың, қақпаларды қорғаушы күзетшілердің және басқаларының жекелеген бейнелері осы сәндік ұмтылыс талабына бағындырылған, сол себепті де ол бейнелер көлденеңінен шашыраңқырап барады да, түрін өзгертіп, бірте-бірте бір-бірімен қомдаса береді. Әрқашан да осы ерекшелікті баса көрсетуге тырысатын жалпы үнді өнеріне тән бай да сән-салтанатты формаларымен дараланатын әйел бейнелері кей реттерде тіпті тұтасқан гротескілік бейнелерге айналып кетіп те жатады.

Алайда, Хойсалдар кезіндегі храмдық комплекстер құрылыстары жалпы орналасуы жобасында ықшамды әрі үйлесімді келеді де, өз пропорциялары жағынан оңтүстік үнділік алып храмдық комплекстерден ерекшелене түседі.