Үш аймақ төңкерісі

Үш аймақ төңкерісі — Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарында 1944 — 1945 ж. болған қазақ, ұйғыр және басқа халықтардың ұлт-азаттық көтерілісі.

Шыңжаң генерал-губернаторы Шың Шысай (Шэн Шицай) 1939 жылдан бастап жергілікті халықтарға, әсіресе, қазақ халқына қарсы қатаң саясат жүргізе бастады. Ол қазақ зиялыларын, ел басқарған беделді азаматтарды жазықсыз тұтқындап, түрмеге жапты. Қазақ шаруалары қолындағы аңшылық мылтықтарды зорлықпен тартып алып, үкіметке он мың бас сәйгүлік жинап беруді бұйырды. Осындай шектен асқан қорлық пен зорлыққа ызаланған халық стихиялы түрде үкіметке қарсы көтерілді. 1940 ж. ақпанда Алтай аймағының Көктоғай ауданында Рысхан Ноғайбайұлы, Есімқан Иманбайұлы бастаған жергілікті қазақтардың көтерілісі басталды. Оған Оспан Исламұлы қатарлы азаматтар қатысып, аудан әкімін және мылтық жинауға барған әскерлерді өлтірді. Көтеріліске Шіңгіл ауданындағы қазақтар да қосылды. 1941 ж. маусымда Көктоғайда Қалел тайжының басшылығымен тағы да бір мыңнан аса адам қарулы көтеріліске шықты. 1942 ж. Шың Шысай өкіметі кеңес өкіметі Германияға қарсы соғыста жеңіледі деп есептеп, КСРО мен Қытай коммунистік партиясына қарсы шықты және Гоминьдан үкіметін қолдау саясатына көшті. Осыған байланысты Гоминьдан үкіметінің шенеуніктері мен әскерлері және оларға ілесе АҚШ пен Ұлыбритания дипломаттары мен барлаушылары Шыңжаңға келіп, әрекет жасай бастады. Шыңжаңдағы Кеңес Одағының мамандары еліне қайтарылып,Қытай коммунистік партиясының мүшелері мен жергілікті ұлт қайраткерлері саяси қуғын-сүргін құрбандары болды. Шыңжаң үкіметінің жүргізген жауыздық саясаты жергілікті халықтардың ашу-ызасын тудырды. Осыны пайдаланған Кеңес Одағы жергілікті ұлттардың гоминьдандық Шыңжаң үкіметіне қарсылық күресін қолдау арқылы, Шың Шысайды биліктен тайдырып, АҚШ пен Ұлыбританияның Шығыс Түркістанға ықпалына шектеу қойып, буферлік аймақ етіп ұстауды жоспарлады. Кеңес Одағы аталған үш аймақтағы халықтың үкіметке қарсылығын пайдалана отырып, олардың төңкерістік ұйымдар құруына белсенді түрде ат салысты. 1943 ж. мамырда Алтайда “Ұлт-азаттық тобы” құрылды, оған Дәлелхан Сүгірбайұлы мен Оспан Исламұлы басшылық етті. Олар гоминьдан үкіметіне қарсы көтеріліске шықты. 1944 ж. 9 сәуірде Құлжада “Құлжа азаттық ұйымы” құрылды, оның төрағасы болып Әлихан төре сайланды. Осы жылдың сәуір айында Тарбағатай аймағының Қобық ауданында партизандар қосыны құрылып, оның басшысы болып Зұңғырып Шалқанұлы сайланды. Осы сияқты көптеген ұйымдар төңкерістік үгіт-насихат жұмысын жүргізді және болашақ әскерлер үшін қару-жарақ дайындаумен шұғылданды. 1944 ж. тамыз айында Іленің Нылқы ауданында Әкбар Есбосынұлы мен Сейіт батыр бастаған партизандар үкімет әскерлерінің шабуылын тойтарып, алғашқы жеңіске жетті. Үш аймақ төңкерісі. басталды. Қарашада партизандар Нылқы ауданын гоминьдандықтардан толық азат етіп, Құлжа қалана жорық жасады. 1944 ж. 7 — 12 қарашада олар Құлжадағы Әбдікәрім Аббасов бастаған ұйғыр партизандарымен бірлесе отырып, қаланы гоминьдандықтардан толық азат етті. “Құлжа азаттық ұйымы” ұйғыр, қазақ және қырғыз жастары қатысқан үлкен жиналыс өткізіп, “Шығыс Түркістан республикасы уақытша үкіметінің” (ШТРУҮ) құрылғанын жариялады. Республика туы — ортасында сары түсті ай, жұлдыз салынған жасыл ту болып белгіленді. Әлихан төре үкімет төрағасы, Әшімбек қожа оның орынбасары болып сайланды. Қшінде қазақтан Әбілқайыр Рабатұлы бар 16 адамнан тұратын жергілікті үкімет құ-рылды. 1945 ж. 5 қаңтарда ШТРУҮ мүшелерінің мәжілісінде үкіметтің бас бағдарламасы қабылданды. Онда Шығыс Түркістан аумағында Қытай үстемдігін жою; аумақтағы жергілікті халықтардың тең дәрежелі болуы негізінде еркіндік алған дербес мемлекет құру; Шығыс Түркістанда өнеркәсіпті, егін ш-н, мал ш-н және жеке сауданы дамыту арқылы халықтың тұрмыстық дәрежесін жоғарылату жолында тоғыз түрлі мақсат қойылды. 1945 жылдың наурыз айына дейін Іле аймағының 11 ауданы тегіс гоминьдандықтардан азат етілді. 8 сәуірде ШТРУҮ-нің Ұлттық армиясы құрылды. Армия қосынын негізінен қазақтар құрады. Оның құрамында, сондай-ақ ұйғыр, татар, өзбек, қырғыз, моңғол, дүнген, сібе (сибо), дағұр, т.б. халықтардың жастары болды. Әскери басшылар ұйғыр, татар, қазақтардан қойылды. Кеңес Одағының әскери мамандары оларға кеңесші болды және тех. жәрдем берді. 1945 ж. мамыр айында Ұлттық армия Солтүстік, Орта және Оңтүстік бағыт бойынша гоминьдан әскерлеріне шабуыл жасады. Солтүстік бағыттағы армия 1945 жылдың мамыр, маусым айларында Толы және Дөрбілжін аудандарын, шілде — тамыз айларында Шәуешек, Шағантоғай және Қобықсары аудандарын азат етіп, Тарбағатай аймағындағы гоминьдан билігін толық жойды. Содан соң олар Тарбағатайдан Алтайға жорық жасап, 1945 ж. қыркүйек айында бүкіл Алтай аймағын азат етті. Орта бағыттағы Ұлттық армияның 4 мың жауынгері 5 — 12 қыркүйекте Шиху және Жың аудандарындағы жаудың негізгі күштерін жойды. Осы екі аудандағы шайқаста Гоминьданның 2 мыңнан аса әскері жойылып, 1 мыңнан аса әскері тұтқындалды және қыруар қару-жарақ олжаланды. 16 қыркүйекте Сауан ауданы шабуылмен алынды. Гоминьданның аман қалған әскерлері шығысқа шегіне қашып, Үрімжіге 140 км жердегі Манас өз-нің көпірін бұзып, Дихуа (Үрімжі) қ-н жанын сала қорғады. Екі жақ әскерлері Манас өз-мен шектесіп, теке тірес күйде тұрды. Үш аймақ (Іле, Тарбағатай және Алтай) біртұтас ШТРУҮ-нің басқаруына өтті. Оңтүстік бағыттағы Ұлттық армия Оңтүстік Шыңжаңдағы Бай (Байчэн), Күчар және Ақсу аудандарына шабуыл жасады. Осы бағыттағы бір жасақ Ташқорған, Қашқар және Хотандағы гоминьдандық күштерге соққы берді. Үш аймақ Ұлттық армиясы Шыңжаңдағы гоминьдан күштерін талқандауға бет алған кезде 1945 ж. қазан айында соғыс кенеттен тоқтатылып, ШТРУҮ мен Гоминьдан үкіметінің өкілдері Үрімжіде бейбіт келіссөзге отырды. Нәтижесінде Үш аймақтан Ахметжан Қасыми бастаған өкілдер гоминьданның Чжан Чжичжун бастаған өкілдерімен мәмілеге келіп, 1946 ж. қаңтарда “Он бір тармақты бітімге” қол қойды. Осы бітім негізінде 1946 ж. Шыңжаң өлкелік біріккен үкіметі құрылды. Үкімет құрамы 25 адамнан жасақталды, оның 8 адамы Үш аймақ өкілдері болды. Чжан Чжичжун үкімет төрағасы, Ахметжан Қасыми және Бұрхан Шаїиди оның орынбасарлары болды. Осы жылы ішкі Қытайда азамат соғысы басталды. 1947 ж. гоминьданның Шыңжаңдағы күштері бейбіт бітім шарттарын бұзып, Үрімжіде “25 ақпан қанды оқиғасын” жасады. Олар Шыңжаң өлкелік үкіметінің мүшесі, Алтай аймағының уәлиі болып тағайындалған Оспан Исламұлын өз жақтарына тартып, оны Үш аймақ үкіметіне қарсы күреске айдап салды. Оспан батыр Үш аймақ билігіне қарсы көтеріліп, Алтай аймағын өз бақылауында ұстады. Үш аймақ үкіметі оны Алтай аймағы уәлиі міндетінен босатып, орнына Дәлелхан Сүгірбайұлын тағайындады. Дәлелханның әскерлері соғыс барысында Оспан батырды Алтайдан ығыстырып шығарды. Оспан Үрімжінің шығысындағы Ганьсу провинциясына шегінді. Үш аймақ өкілдері тамыз айында өлкелік үкіметтегі қызметтерінен бас тартып, Құлжаға қайтып кетті. Үрімжі мен Құлжа арасындағы қатынас қайта шиеленісті. 1948 ж. 31 желтоқсанда Бұрхан Шаїиди өлкелік үкіметтің төрағасы болып тағайындалды. Ол Үш аймақ өкілдерімен байланысты реттеуге тырысты. Қшкі Қытайдағы азамат соғысы нәтижесінде 1949 ж. Қытай коммунистік партиясы жеңіске жетіп, осы жылдың қыркүйек айында Шыңжаңдағы гоминьдандық әскери және әкімшілігі басшылар коммунистер жағына шықты. Үш аймақ өкілдері де бұған қосылды. Жаңа өкімет Үш аймақ төңкерісін Қытайдың демократиялық революциясының құрамдас бөлігі деп қабылдады.

Үш аймақ төңкерісінің нәтижесінде Құлжа қаланда құрылған ШТРУҮ 1947 жылдан Шыңжаң өлкелік коалиц. үкімет құрамына кіргенімен, салыстырмалы түрде үш аймақты дербес басқарып отырды. 1945 ж. 25 тамызда қабылданған 70-қаулыда олар үш аймақ бойынша біртұтас экон. жүйе қалыптастырып, қазына басқармасы мен мемл. банк құрды. 1945 ж. 2 қазанда гоминьдан үкіметі ақшасының Үш аймақ көлемінде айналымға түсуіне тыйым салды, өздерінің ақшасын айналымға енгізіп, егін және мал ш-н дамыту арқылы халықтың негізгі тұрмыстық қажетін қанағаттандырды. Оқу-ағарту, мәдениет және денсаулық сақтау істеріне баса назар аударылды. Білім беру мәселелерін шешудің нақты шаралары қабылданды, қалаларда 1 — 7 сыныптық, ауыл-қыстақтарда 1 — 4 сыныптық міндетті білім беруді үкімет қаржысымен жүзеге асыруды қолға алды. Әдебиет, көркемөнер ұйымдары, мәдени клубтар, ойын-сауық үйірмелері құрылды, жаңа газет-журналдар шығарылып, кітапханалар салынды. Денсаулық сақтау саласында дәрігерлер дайындау мен жұқпалы аурулардың алдын алу істеріне баса назар аударылды.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том