Ұлы жүздің Ресейге қосылуы

Ұлы жүзің Ресейге қосылуы - Ұлы жүз руларының Ресей қол астына қарауы. Жетісудың Ілеге дейінгі бөлігі 18-ғасырда Жоңғар билігінде болды. Ол кезде Ұлы жүз ханы Жолбарыстың қол астында Ташкент төңірегіндегі шағын ғана аймақ бар еді. Жолбарыс хан орыс елшісі М.Тевкелевтің Кіпті жүзге келгенін біліп, оған Ресейдің қол астына кірудің шартын анықтау үшін үш старшын аттандырды. Осы кезде Ұлы жүздің атақты билері — Төле би, Қодар би және Сатай, Бөлек, Хангелді батырлар өздерін Ресей азаматтығына қабылдау жөнінде император Анна Иоанновнаға жолдама хат жолдады. Олар Әбілқайыр хан мойындаған шарттар негізінде Ресей мемлекетінің құрамына кіруге тілек білдірді. 1834 жылы 20 сәуірде император Анна Иоанновна оларды Ресейдің қол астына қабылдау жөніндегі грамотаға қол қойды. 1842 жылы Ұлы жүз руларының төрт старшыны Ресейдің қол астына қарау жөнінде ант берді. Бұл кезде Жетісудың көптеген бөлігінің Жоңғарлар билігінде болуы Ресейге қосылуға бөгет жасады. Сонымен қатар Қоқан ханы мен Хиуа билеушілері едәуір қарсылық көрсетгі. 1848 жылы сұлтан Сүйік Абылайханов бастаған Ұлы жүз қазақтары өздерін Ресей қол астына алу туралы тілек білдірді. Бір жыл өткен соң патша үкіметі Ұлы жүз қазақтарын Ресей азаматы деп жариялады. Бірақ бұл азаматтыққа Іленің шығыс жағын мекендеген рулар ғана өтті. 1856 жылы Ұлы жүздің Жалайыр, Албан, Дулат, Шапырашты, Ысты тайпалары Ресей азаматтығын қабылдады. 19 ғасырдың 50-жылдарында Ұлы жүздің Оңтүстік Қазақстаңдағы бөлігі Қоқан хандығының қол астында еді. Бұл аймақтарды өзіне қаратып әрі Орта Азиядағы хандықтарды өзіне бағындыру мақсатымен патша үкіметі Ұлы жүздің Оңтүстік Қазақстандағы аймағына екі жақтан — Перовск және Верный қалаларынан жорық бастады (Ұзынагаш шайқасы). 1864 жылы көктемде орыс әскері Әулие-атаны, 1865 жылы Ташкент, Перовскіден шабуылға шыққан орыс әскері Шымқорған, Жөлек бекіністерін алып, Сырдария мен Жетісудағы Ұлы жүз қазақтары түгелдей дерлік Ресей қол астына көшті.

Ұлы жүз

1718 — 1822





XX ғ. басындағы көшпенді Ұлы жүздің қоныстаңған жерлері. Ұлы жүз картада қызғыл түспен белгіленген
Астанасы 17181798 Ташкент
Тіл(дер)і Қазақ тілі
Халқы Қазақтар
Мирасқорлық
Қазақ хандығы
Ресей империясы

Ұлы жүз қазақтары Қоқан және Хиуа шонжарларының қоластында, Ресейің Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстігіндегі жағдай оның басқа аудандарына қарағанда басқаша түрде қалыптасты. XVIII ғасырдың соңында Оңтүстік Қазақстанға орталықазиялық феодалдық мемлекеттер-Хиуа,Бұқара, әсіресе Қоқан хандықтары жиі шабуыл жасады.Қазақстанның оңтүстігін жаулап алудың себептері көп болды. Олар: қазынаны салықпен толтыру қажеттілігі; мал өнімдері, азық-түліктермен қамтамасыз ету; Орталық Азияны Ресеймен Қытаймен байланыстыратын керуен бақылау жасау; орталықазиялық хандықтардың саяси ықпалы мен беделін бекіту. Орталықазиялық хандықтардың Қазақстанның оңтүстігіне тікелей билік жасау кезеңі шамамен 1810 жылдан 1866 жылға дейін созылды. Олардың басқыншылық саясаты Англия тарапынан қолдау көріп отырды. 1812-20 жылдары Хиуа ханы Мұқаммед-Рахым қазақ ауылдарына бірқатар тонаушылық шабуылдар жасады. 1809 жылы Ташкент қаласы Қоқан билігінің қол астына өтті.1813-1814 жылдары қоқандықтар Түркістан қаласының іргесіндегі Қарнақты басып алды.Түркістанды басып алудың негізгі себебі-Омар ханның Қожа Ахмед Йасауи кесенесіне зиярат етіп қайтуы болды. Ол үшін ең алдымен Түркістанды басып алу керек болды. Ол Ташкенттен әскерімен шығарып, Түркістанды басып алу үшін Сайрамнан таңдаулы сарбаздардан тұратын 1000 адамдық қосын аттандырды. Қоқандықтардың шабуылы күтпеген жерден болғандықтан Түркістандықтарды қатты састырды. Түркістанның билеушілері жапатармағай қашты, қала толық басып алынып, аяусыз тоналды. Сайрамның, Түркістанның, Шымкенттің, Әулиеатаның жау қолында қалуы қоқандықтар мен бұқаралықтардың арақатынасын шиеленістіріп жіберді. Түркістанды тастап қашып шыққан Тоқай төре Бұқарадан пана тауып және көмек алды.Сол жерден ол әскер жинап, қоқандықтарға қарсы шығады.Бірақ қазақтардың Қоқандықтарға қарсы шыққан күресі сәтсіздікке ұшырап, Тоқай төре жау қолынан қаза табады. Қоқандықтарға қарсы тағы бір қарсылық Тентек төре бастаған қазақтардың көтерілісі болды. Бұл көтеріліс азаттық және қоқандықтарға қарсы сипатта болды. 12000 адамнан тұратын көтерілісшілер Сайрамның ескі бекінісіне шоғырланды. Көтерілісшілерді Түркістан, Шымкент, Әулиеата қаласының тұрғындары қолдады. Алайда Омар ханның әскерімен болған тең емес жағдайдағы шайқастың нәтижесінде көтерілісшілер жеңіліс тауып, екі қосынға бөлініп кетті. Көтерілісшілерге қарсы қоқандықтар зеңбірек пен мылтық қолданды. Қазақтардың күші әлсіреп, Тентектөре жауға берілуге мәжбүр болды. Қазақтардың Қоқан үкіметінің басқыншылығына қарсы жасаған азаттық күресінің жеңіліп қалу себебі: көтеріліс басшысының беделінің жетіспеуі мен көтерілістің бытыраңқылығы болды. Іс-әрекеттерінде ортақ шешімнің болмауы. Қазақстанның оңтүстігіне иелік етуге ұмтылып отырған Бұқар мемлекетінің көмегінің алдын кесіп тастады қарсыластың әскербасымдылығын көрсетті.Көтерілістің біртұтас мақсаты болмады, ал оның басшылары тек өзінің билігін қайтарып алуды ғана көздеді. Қазақстанның оңтүстігі орталықазиялық мемлекеттерінің әсерінен басқа аймақтарына қарағанда өзгеше сипатта болды. Мұнда Қоқан билігі күшті болғандықтан да орта ғасырлық феодалдық тәртіп үстемдік құрды. Қазақ билеушілерінің арасында ауызбіршілік болмады. Әрбір рулық топтың өз ханы болды және ол оқшауланған саясат жүргізді. Қазактардың қыстауларына бекініс жүйелерін құруы қоқандықтарға үлкен аумақты бақылауда ұстауға және ол жерлерден салық жинап отыруға мүмкүндік берді. Қазақтардың негізгі бөлігі зекет төледі. Қазақтар әскери міндеткерлігін орындау үшін Қоқан ханның әскери жорықтарына қатысып отырды. Қазақстанның оңтүстігі үшін жоғарғы әкімшілік тұлға Ташкент әкімі болып саналды. Қазақ билеушілері қазақ хандары мен сұлтандарын өзінің саяси мүдде Қазақстанның оңтүстігіне патша өкіметінің күшеюі. ХІХ ғасырдың ортасында Ресей Қырым соғысында (1854-1856 жж.) жеңіліп қалды. Өз ұтылысының қарымтасын қайтару үшін ол Шығыстағы сыртқы саясатын белсенді түрде жүргізе бастады. Ресейдің қарқынды дамыған өнеркәсібі саудасы үшін жаңа базарлар мен шикізат көздері қажет болды. Сондықтан да Ресейдің сыртқы саясатындағы Оңтүстік Қазақстан мен Орталық Азия маңызы күрт өстіі. Петербург сарайының кабинеттерінде Қазақстанды тұтас бағындыру мен Орталық Азия елдерімен жан-жақты қатынас жасауды дамыту туралы мәселе көтерілді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей империсында өнеркәсіп пен сауда күшті қарқынмен дами түсті. Үндістан жағынан Англияның Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік өңіріне мүдделі жоспары бар екендігін күмәнсіз дәлелдеп берді. Қытай Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан аумағы жөнінде бейтарап саясат ұстануды одан әрі жалғастырды. Себеебі Қытайдың 1840 - 1842 және 1856-1860 жылдардағы апиын соғыстарынан мойнын бұруға шамасы келмеді. Сонымен қоса 1851-1860 жылдардағы тайпиндер көтерілісі, азамат соғысы, сондай-ақ Шығыс Түркістанда 1822-1859 жылдары қайта-қайта бұрқ ете түсумен болған көтеріліс бұл елдің іргесін шайқалтқан болатын. Осы тұста Қытайдың Жетісу жағына қарай жылжу ниеті де бар еді. Ресей империясының негізгі мақсаты Қазақстанды толығымен жаулап алу және Орта Азия мемлекеттерін бағындыру мәселесінің бар екендігі заңды сияқты еді.

Ұлы жүздің Ресей қол астына өте бастауы

Жетісуды отарлауы. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басында Ұлы жүзде хан билігінің біртұтастығы байқалмады. Осы тұста Сырдария өңірі қазақтары ықпалды хан Арғынғазыға үлкен үміт артқан еді. Оны патша үкіметі Петербургке бара жатқан кезінде ұстап алып, Калугаға жер аударып жіберген болатын. Патша үкіметі ондай беделді қазақ хандығының болуын қаламады. Ресейдің шығысқа қарай жылжуына оңтүстік Қазақстанның жерінде Қоқан өкіметі кедергі келтірді. Қоқанның одақтасы, Ресейдің шығыстағы басты қарсыласы – Англия болды. Қоқан өкіметі өзінің Пішкектегі, Меркедегі, Әулиеатадағы және Шымкенттегі аван-посттарын күшейту шараларын қарастыра бастады. Олар жазалаумен қорқытып шеттегі қазақтар мен қырғыздардың малдарын тартып алды, сауда керуендерінің жүруіне кедергі келтірді. Осы себептерден әбден үрейленіп қалған Жетісу мен Оңтүстік қазақтарының Ресей қол астына өтуіне бастама болып саналды. Қазақтарға осы кезде Орта азия мемлекеттері мен Қоқан, Хиуа хандықтары жиі шабуылдар жасады. Аймақта біртұтас биліктің болмауы, ел басын біріктіретін, өз іштеріндегі алауыздықты тоқтататын, сонымен қоса сыртқы агрессияға төтеп беретін күш жоқ еді. Осылардың бәрі патша үкіметінің Қазақстанның Оңтүстік өлкесін отарлауға қолайлы жағдай туғызды. Дәл осы кезеңде қазақтардың бір бөлігі Ресеге қосылуға әзір тұрса, екіншіден патша үкіметі де белсенді түрде іс-қимылдар жасауға кірісті. Онымен қатар қоқандықтардың елдің берекесін алған шабуылдары 1818- жылы Ұлы жүз қазақтарын патша үкіметінен өздерін Ресей қол астына алуын өтінді. Сөйтіп,1819 – жылы патша үкіметі Сүйік сұлтанның өтінішін қанағаттандырды - 55500 қазақ патша үкіметі қол астына өтті. 1824 – жылы Ұлы жүздің 14 сұлтаны – Абылай немерелері мен Әділ төренің балалары басқарған 165 мыңға тарта ер адам Ресей қол астына өтті. Дегенмен, Ресей ұкіметі өздерінің ішкі жағдайларына орай Ұлы жүзбен байланыс жасауды тоқтату қажет болды. Себебі, (І-Александрдің өлімі, Сенат алаңындағы декабристер көтерілісі), сонымен қатар сыртқы проблемалары (1826-1828 жылдардағы орыс-иран соғысы, 1828-1829 жылдардағы орыс-түрік соғысы, 1830-1831 жылдардағы поляк көтерілісі) империя құрамына Ұлы жүз қазақтарын қосып алуды уақытша тоқтатты. Қазақ билеушілері өзінің саяси мүддесіне пайдаланды. Бұл тұтастай алғанда Оңтүстік Қазақстанның экономикалық саяси және халықаралық жағдайына әсер етті. Орталық Аиялық хандардың бағыныштылығында бола отырып Оңтүстік Қазақстан мен Жет ісу өлкесі, онда тұратын Ұлы жүз қазақтары Ресейдің шекаралық аудандарымен сауда және саяси байланысты ұстап тұрды. Осы аудандарға Ресейден келетін астық және өнеркәсіп тауарлары жылдам және ұлғая түсті. Бұл тайпалардың көшпелілері Ресейдің қосып алу қаупінен сескеніп Қоқан хандығының билігіне қарай ығысты. Орта және Ұлы жүздің қосылған аумағында Ақтау (1835 ж.), Алатау, Қапал (1846 ж.), Аягөз (1831 ж.), Лепсі бекіністері тұрғызылды. Бұл бекіністер Ресейдің Оңтүстік Қазақстанға қарай жылжуы үшін тірек пункттері қызметін атқарады, сонымен қоса басқа да бекіністер салынып, олар Ресейдің Іледен арғы өлкедегі тірек пункттеріне айналды.Ұлы жүз қазақтарын басқару жөніндегі нұсқауға сәйкес бұл өлке 1848 жылы Ресей империясы Ұлы жүз үшін пристав (кішігірім әкім) лауазымы қызметін белгіледі. Ол Ұлы жүздің жаулап алған аудандарын басқаруды жүзеге асырды. Қоқан хандығының тіррегі болған Қаскелең өзенінің сағасындағы бекінісін алу Ресей үшін маңызды болды.1851 жылы шілдеде Тайшүбек бекінісі алынды. Ресей империясының Қазақстанның оңтүстігіне қарай жылжуы.Қазақстанның негізгі аумағына бекініп алған Ресей империясы ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның Оңтүстігі мен Орталық Азияға көз тіге бастады. Ол өз алдына екі мақсат қойды: біріншіден орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден, орыс әскерінің Орталық Азия хандықтар шекарасына жақындауын тездету. Үшіншіден патша үкіметінің Ұлы жүз жерінде бекіністі күшейтіп, одан соң Орта Азия мемлекеттерінің аймағына қарай әскери күштерін енгізуді көздеді. 1850 жылы Ресей Іле сыртындағы өлкеде бекініп қалуға тырысты. Қазақтар патша империясы әскеріне ілгері жылжытпау мақсатымен қатты қарсылық көрсетті. Ресей әскерінің Сырдарияның құйылысына келіуіне байланысты жергілікті қазақтар Қоқан және Хиуа әскерінің шабуылдарына жиі ұшырады. Ол кезде Сырдарияның төменгі ағысы Ақмешітке дейін Кіші жүздің бір бөлігі болып табылатындықтан Ресейдің аумағы саналады. Бірақ іс жүзінде бұл аумақ Хиуа өкіметінің билігінде еді. Бұл жерде Хиуа ханының шабармандары жергілікті халықты тонап, рубасыларын басып сатып алып жүрді. Осындай жағдайда Сырдария құйылысының тұрғындары Ресейдің Раиым,Қазалы 1848 ж. бекіністерін және басқа да форпостарын салу ісіне белсене ат салысты,сондай-ақ Арал теңізін зерттеу мен игеру жұмыстарына қара жұмысшы жол көрсетуші ретінде қатысты.Соған қарамастан,отарлаушылар өздерінің озбыр әрекеттерімен Арал маңы тұрғындарын өздеріне қарсы қойып алды.Жаңа форпостар орыс гарнизондарына Сырдарияның бойымен жоғары жылжып, Қоқанның ірі бекінісі Ақмешітке жақындауға мүмкіндік туғызды. 20 күндік қоршаудан соң 1853 жылы 28 маусым күні орыс әскері Ақмешітті алады және Сырдарияның төменгі сағасында Сырдария желілері құрылды,ол ауданға Раиымнан бастап Ақмешітке дейін кірді. Сөйтіп, Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудағы екінші әскери-стратегиялық міндеті жүзеге асырылды. Патшалық үкімет Хиуа мен Қоқан хандықтарына дипломатиялық арна бойынша саяси қысымды күшейтудің мүмкіндігіне ие болды. ХІХ ғасырдың басында Ұлы жүзде хан билігінің біртұтастығы байқалмады. Осы тұста Сырдария өңірі қазақтары ықпалды хан Арғынғазыға үлкен үміт артқан еді. Оны патша үкіметі Петербургке бара жатқан кезінде ұстап алып, Калугаға жер аударып жіберген болатын. Патша үкіметі ондай беделді қазақ хандығының болуын қаламады.

Верный қаласы негізінің салынуы

Оңтүстік Қазақстанға жасалмақ шабуыл Орынбор жағынан да, сондай-ақ Сібір желісі жағынан да дайындалды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысының аяғында Орта және Ұлы жүз аумағында Сібір желісі жағынан бастап Ақтау (1835ж.), Ұлытау (1835ж.), Қапал (1846ж), Сергиополь (Аягөз, 1831ж) және Ресейдің Іле аймағындағы тірек пункттеріне айналған басқа да бекіністер салынды. 1848 жылы Үлкен Орданың пристав лауазымы бекітілді, ол тікелей Батыс Сібір генерал губернаторына бағынды. Ол басып алған Ұлы жүздің жерін басқаруды жүзеге асырды. 1854 жылы Алматы шатқалындағы Верный бекінісінің 1859 жылы Қастек бекінісінің құрылысы аяқталды. Қоқандықтардың Қазақстанның оңтүстігіндегі Әулиеата, Шымкент және т.б бекіністерін Шу даласы арқылы өтіп басып алу үшін жасалған Ресей әскерінің әрекеті осы жерден басталды. 1856 жылы Семипалатинск облысының құрамында Алатау округы құрылды, алғаш орталығы Қапал бекініс, ал 1862 жылдан бастап Верный бекініс болды. Оңтүстік Қазақстанда Ресейдің басып алу мақсаты екі экспедициялары ұйымдастырылды, екіншіден, бекініс жерлері құрылды. Олар стратегиялық жағынан пайдалы жағдайларды иемденді. Осы шаралардың бәрі аймақтардағы жергілікті отарлаушылық әкімшілігі әскерінің күшімен батыл түрде жүргізілді. Көптеген ықплды қазақтың бас көтерерлері ұрыстарда қаза тапты немесе тұтқынға алынды. Ресейдің оңтүстік, оның ішінде Жетісу қазақтарына, әсер етудің кең тараған бір амалы рулардың ықпалды басшыларын отарлаушы өкімет жағына өткізіп алу болды. Ол үшін награда тапсыру, атақ беру, биік лауазымдарға тағайындау, құрмет көрсету және т.б амалдар қолданылды. Ресей әскерінің оңтүстіктен де, солтүстіктен де табысты түрде алға қарай жылжуы 1857-1858 жылдары Шымкент, Әулиеата аймағында жергілікті қазақтардың қоқандықтарға қарсы көтеріліске шығуына себепші болды. Бұл көтерілістерді қатаң түрде басып-жаншу да қазақтардың едәуір бөлігінің Ресей жағына өтуін жылдамдатты. Аймақтың тағдырын жергілікті тұрғындар емес, Қоқан мен Ресейдің арасындағы әскери шайқастар шешті. Қазақтардың үлесіне бұрынғыдан да күштірек отарлаушыға бағыну тиді. Сыртқы күштерінің бірге ішкі себептер де осындай жағдайға алып келді. Олардың қатарына Қоқан мен Ресейдің жақтастары мен қарсыластарының күресі, ішкі жанжалдар (руаралық қақтығыстар, барымта т.б) және көрші қырғыздармен қатынастың шиеленісіп кетуі жатады. 1860 жылы Қоқандықтарға қарсы Орыс әскерінің белсенді қимылы басталды. Бірінші Тоқымақ алынды, содан соң – Пішкек. 24 қазан күні Ұзынағаштың маңайында шайқас болды. Алатау округінің бастығы подполковник Колпаковскийдің Қоқандықтардың едәуір күшіне қатты соққы берді. Қысым жасап отырғанына қарамастан Жетісудің қазақ қырғыздарының едәуір бөлігі Қоқандықтарды қолдады. Мысалы, Дулат руынан шықан Андас би мен Сұраншы, Ботбай руыннан шықан белгілі адамдар Диханбай мен Әлжан өз қаражаттарына ерікті жасақтарды ұйымдастырып, оларды қаруландырып, қоқандықтар жағына шығып, орыс әскеріне қарсы соғысты. Сондай-ақ олар Қапал бекінісін басып алып, талқандауды жоспарлады. Оларға ру басылары Үмбетәлі мен Байсейіт бастаған қырғыздардың бір бөлігі қосылды. Орынбор және Сібір қосындары әрекетінің табысты қорытындысы - 1863 жылы көктемде Оңтүстік Қазақстанда «желілерді қосу»жоспарының іске асқандығы болды.Желі сызығы Созақ-Шолаққорған-Әулиеата арқылы Қаратаудың солтүстік бекткейі арқылы өтті.Әскери баспасөзде күшті қоқандық гарнизондар орналасқан Әулиеата, Түркістан және Шымкент қалаларын қосып алудың қажеттілігі туралы мәселелер жиі көтерілді. 1864 жылы алғашқы айларында қарсыласушы екі жақ та жедел түрде әскери шайқасқа әзірленді. Орынбор және Сібір желілері түйісті.Осы оқиғамен бірге 130 жылға созылған Қазақстанның Ресейге қосылыуының ұзақ та күрделі үрдісі аяқталды. Қазақстанды, Қоқан, Бұқара (1866 ж.) және Хиуа (1873 ж.) хандықтарын басып алуы арқылы Ресей 1867ж. Түркістан генерал-губернаторлығын ашу мүмкіндігне ие болды. Оңтүстік Қазақстанды Ресейдің құрамына ХІХғ. 60 - жылдарында кіргендігін ресімдеу үшін онда басқарудың ресейлік әкімшілік жүйесін қолдану қажет болды.

[1]

Дереккөздер

1. Қазақстан тарихы. Көне заман бүгінге дейін. 5 томдық. Алматы, 2010, 3-том

2. Жаңа және қазіргі замандағы Қазақстан тарихы. Алматы, 2005.

3. История Казахстана (с древнейщих времен до наших дней). Алматы, 2001.

4. История Қазахстана. Курс лекций /Под. Ред. Ж.Касымбаева, Алматы, 2001.

5. Новая и новейшая история Казахстана. Алматы, 2004.

6. Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы (оқулық). Алматы. 2005.

7. Мусин Ч. Қазақстан тарихы .(оқулық) 2008.

8. Аманжолов К.Р.Қазақстан тарихы. (дәрістер курсы) Алматы, 2004; осы авторТүркі халықтарының тарихы, Алматы,1988.

9. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.

10. Бекмаханов Е.Б. ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан. А.,1992.

11. Абылай хан. Алматы, 1992.

12. Кенжалие И. Исатай-Махамбет. Алматы, 1991.

13. Қасымбаев Ж.К. Кенесары хан.Алматы,1993.

14. Анчиков Г.В. Қазақ батыры- Жанқожа Нұрмұхамедұлы. Алматы, 1992.

15. Касымбаев Ж.К. О некоторых вопросах истории национально-освободительного движения в Казахстаневторой половины ХІХ века . Ташкент, 1989. 16. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. А., 1994.

16. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. А.,1999.

17. Зиманов С.З. Народно-освободительноевосстание под предводительством Исатая Тайманова. В кн. История Казахской ССР, т.3. А., 1979.

18. Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств (ХVІІІ век). Алматы, Білім, 1999.

19. Казахско – русские отношения в ХVІІ-ХVІІІ веках. А., 1961.


  1. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3